De BDO benchmark (een onderzoek onder alle Nederlandse gemeenten op financieel gebied) zet de gemeente Amersfoort op de laatste plaats van alle grote gemeenten (> 100.000 inwoners). Hierbij gaat het om de om de meerjarenbegroting, maar plaatst daarbij wel de opmerking dat zoiets kan komen door de ambities van een gemeente. Dit laatste geldt zeker voor de gemeente Amersfoort. Het college dat na de gemeenteraadsverkiezingen in 2022 aantrad, heeft een coalitieprogramma (collegeakkoord ‘Akkoord’) geschreven waarbij alle plannen bij elkaar bijna 95 miljoen euro kosten over de periode 2023-2026. Dit bedrag wordt vooral onttrokken aan de algemene reserves.
In de raadsvergadering van 5 juli 2022 is dit coalitieakkoord besproken en met een meerderheid van 25 stemmen voor en 12 tegen aangenomen. De partijen VVD, Amersfoort2014, SP, BPA, en Amersfoort voor Vrijheid stemden tegen. De coalitiepartijen (CDA, D66, CU, GroenLinks, en Partij voor de Dieren) en PVDA, Beter Amersfoort en DENK stemden voor. Daarmee heeft de meerderheid van de raad impliciet ook het financiële plaatje behorend bij de ambities goed gekeurd. De acht benoemde wethouders konden aan de slag met de uitwerking van deze ambities.
Tabel: extra uitgaven (x mln.)
De ambities voor kunst en cultuur zijn het grootst. Daar gaat bijna 17 miljoen extra naar toe. De groene ambities (energietransitie en vergroening) ontvangen samen ruim 27 miljoen van de extra uitgaven. Interessant is het negatieve getal bij het uitgangspunt ‘ruimte voor de voetganger en fietser’. Hier valt het parkeerbeleid onder, en in dit Akkoord wordt nog gerekend met extra inkomsten uit de groei van het aantal parkeervergunningen ten gevolge van het nieuwe parkeerbeleid. Inmiddels is er een motie aangenomen die deze inkomsten onzeker maakt. In plaats van een overschot kan er zelfs een tekort ontstaan.
Het college beargumenteert deze extra uitgaven door te wijzen op het overschot van 2021 dat naar de saldireserve (algemene reserve) is gegaan, en dat zorgt voor een grotere saldireserve dan nodig voor de gewenste weerstandscapaciteit. Het financieel beleid van de weerstandsratio is er zowel op gericht om een tekort aan de saldireserve aan te vullen, als ook om te voorkomen dat geld wordt opgepot bij een te groot saldireserve. Dit biedt de ruimte om de komende jaren te gebruiken om te investeren in de beschreven prioriteiten. Simpel gezegd: er is meer geld op de spaarrekening dan strikt noodzakelijk en dit biedt de mogelijkheid tot extra uitgaven, dus tot de financiering van de ambities.
Bezuinigingen: Hoezo? (Meerjarenbegroting)
In de meerjarenbegroting 2024-207 wordt eens te meer duidelijk dat er in deze jaren steeds méér uitgegeven wordt dan dat er binnenkomt. Het saldo van baten/lasten is in deze periode negatief. Voor de jaren 2026 en 2027 geldt dit ook voor de ijkpunten structureel exploitatiesaldo, weerstandsvermogen en solvabiliteit. Deze voldoen niet meer aan de -door de raad vastgestelde- voorwaarden.
Uit alle stukken van de gemeente blijkt dat het college vooral stuurt op het weerstandsvermogen, het bedrag dat je in reserve moet hebben om onverwachte tegenvallers te kunnen opvangen. Maar in oktober 2023 verscheen in TPC (het tijdschrift voor Public Governance, Audit & Control) een kritisch artikel met de titel ‘Verplichte weerstandsratio schept schijnwerkelijkheid’.
Kritiek op weerstandsratio
De Weerstandsratio wordt gedefinieerd als de beschikbare weerstandscapaciteit (saldireserve) afgezet tegen de geïnventariseerde financiële risico’s. Volgens de auteurs van dit artikel wordt vooral gekeken naar de financiële risico’s en minder naar de beleids- en uitvoeringsrisico’s. Er is geen zekerheid of de maatschappelijke doelstellingen gerealiseerd worden. Verder ontbreekt een eenduidige definitie voor een weerstandsratio en is er geen wetenschappelijk onderbouwing voor nut of noodzaak van een weerstandsratio. Er wordt gepleit voor een andere aanpak van de risicoanalyse; een werkwijze die bijdraagt aan een beter gesprek over de echte risico’s. Dit zou moeten gebeuren aan de hand van een vijftal vragen:
o Wat willen we bereiken (doelstellingen)
o Wat gaan we daar voor doen (activiteiten)
o Welke (externe) partijen zijn daarbij betrokken
o Wat mag het kosten
o Welke onzekerheden, kansen en risico’s, gekoppeld aan de maatschappelijke doelen en opgaven, spelen een rol bij het realiseren van deze doelen en opgaven.
Ook in de Amersfoortse meerjarenbegroting (een document van 300 pagina’s) is niet duidelijk welke risico’s er zijn en hoe deze risico’s financieel uitpakken. Wat voor de burger van Amersfoort ook nog meespeelt, is dat sommige onderdelen (projecten) binnen de begroting gekoppeld zijn aan een geheimhoudingsplicht. Dat geldt bijvoorbeeld voor het stadhuis, de Islamitische begraafplaats, Vahstal en Bovenduist. Door dit gebrek aan transparantie weet de buitenwacht niet welke risico’s er zijn en kunnen/mogen de raadsleden er niet over spreken.
Bezuinigingen: Hoe dan?
Bij de bespreking van de meerjarenbegroting 2024-2027 wordt gesproken over een ombuiging ( bestuurlijk jargon voor bezuiniging) van 24 miljoen gebaseerd op een structureel tekort van 21 miljoen vanaf 2027. Dit is ongeveer 4% van de begroting. Het voorstel van het college is om op alle beleidsterreinen 4% te bezuinigen.
Het resultaat van dit voorstel is hierboven te zien. Ieder programma moet dan bezuinigen. Op het programma Sociaal moet dan 13 miljoen bezuinigd worden. Aan de raad om te bepalen hoe.
Maar er zijn nog twee andere manieren om te bezuinigen. De eerste is om niet per programma de bezuiniging in te boeken maar dit over de gehele begroting te doen. Op deze manier kan de raad eigen prioriteiten stellen buiten de programmaonderdelen om. Dan is bijvoorbeeld denkbaar dat op het Programma Sociaal niet bezuinigd wordt maar op andere programma’s wel. Voordeel van deze manier van bezuinigen is dat de verschillende programma’s tegen elkaar uitgewisseld kunnen worden omdat er verschil in belangrijkheid is.
De tweede manier is door de ambities bij te stellen. In plaats van de bijna 95 miljoen wordt dan 24 miljoen minder aan nieuw beleid voorgesteld. In dit scenario blijft het bestaande beleid waar burgers aan gewend zijn ongemoeid, maar is er minder voor ander nieuw beleid, bijvoorbeeld voor cultuur.
Elke manier heeft zo zijn voor- en nadelen, maar de grote vraag is natuurlijk: is 24 miljoen genoeg of heeft de gemeente Amersfoort zich verkeken op de landelijke ombuigingen? De gemeente Utrecht heeft recentelijk nog haar bezuinigingsopdracht moeten verhogen omdat de ambtenaren een verkeerde berekening hadden gemaakt.
Hulpmiddelen bij bezuinigingen
Het BDO benchmark rapport geeft een aantal handvatten om een goede analyse en keuze te maken. Dit zijn:
Data-analyse van de verschillen tussen begroting en realisatie over een reeks van jaren. Welke taken en kostensoorten veroorzaken de grootste verschillen? En hoe kun je daar in de begroting op sturen?
Langjarige investeringsplanning met capaciteitsbeslag en prioriteitsvolgorde om tot keuzes te komen.
Inventarisatie van taken en projecten en toetsing daarvan aan het actuele beleid.
Analyse van de inzet van de formatie op taken en projecten met hoge en lage prioriteit. Hiermee de schaarse formatie richten op de hoogste prioriteiten.
Zero based begroten op basis van bovenstaande analyses en zo de schaarse middelen koppelen aan prioriteiten.
Zero Based Begroten (ZBB)
Zero Based Begroten is een omgekeerde benadering van traditionele planning en beslissingen nemen over budgettering. Bij traditionele budgettering beginnen managers met de begroting van vorig jaar en corrigeren (inkomsten en uitgaven) op basis van de verwachtingen. De begroting van vorig jaar wordt dan gezien als de baseline (het startpunt). Bij ZBB zijn alle managers verplicht om alle begrote uitgaven te verantwoorden, dus niet alleen de veranderingen in de begroting van het voorgaande jaar. De baseline is bij ZBB niet de begroting van het voorgaande jaar maar ‘nul’. Het voordeel van deze manier van begroten is dat er historische keuzes steeds opnieuw beoordeeld moeten worden op de toegevoegde waarde. Nadeel is wel dat deze manier van begroten behoorlijk intensief is.
De VVD had in een motie gevraagd om op deze wijze te begroten en daarmee een bijdrage te leveren aan de noodzakelijke bezuinigingen. De motie is ingetrokken en zal eerst worden besproken in de auditcommissie; een groepje raadsleden die apolitiek de raad adviseren over financiële zaken (vooral op de techniek en niet op de keuzes).
Inmiddels heeft het college via een RaadsInformatiebrief (RIB 2024-016) gekozen voor de bezuinigingen per programma. Dit impliceert dus grote bezuinigingen in het Sociaal Domein, en spannende tijden voor vele Amersfoorters die op het gebied van zorg of diensten of geld afhankelijk zijn van de gemeente.