Actiegroepen als de SGLA en Groen in Amersfoort zijn cruciaal in een goed functionerende democratie. Zij zorgen voor de broodnodige tegenmacht in een stelsel waarin bestuurders te weinig oog hebben voor het algemeen belang en te weinig luisteren naar de burger.
In 2019 hadden vertegenwoordigers van natuurorganisaties in het Catshuis een overleg met minister-president Mark Rutte. Aanleiding: de stikstofcrisis. Tijdens dat overleg zei Johan Vollenbroek dat Rutte moet ingrijpen in de landbouw. Die moet minder intensief en met veel minder dieren. Vollenbroek zei in een interview met Follow the Money dat Rutte letterlijk antwoordde: ‘Nee, ingrijpen ga ik niet doen, dan ga ik teveel stemmen verliezen aan FvD’.
Deze anekdote toont in een notendop de crisis van de huidige politiek aan: de zittende macht kan of wil de huidige grote problemen zoals de klimaatcrisis en de grenzeloze macht van (tech)multinationals niet oplossen. Teveel gegijzeld door hun eigen aanhang en hun eigen belangen. De blik te strak gericht op de vier jaar dat een kabinets- of raadsperiode duurt.
Het is opmerkelijk hoe vaak de overheid de afgelopen jaren gecorrigeerd moest worden door actie- en belangengroepen. Enkele voorbeelden: In juni 2015 wonnen Stichting Urgenda en 900 andere eisers een rechtszaak tegen de Staat der Nederlanden over het lamlendige klimaatbeleid. Eind 2020 moesten broeikasgassen met 25% zijn teruggedrongen. Dat getal zou volgens het in 2015 gevoerde beleid niet worden gehaald. Urgenda won die zaak. Reden: de rechter oordeelde dat de Staat zich niet hield aan de wet.
De hierboven geciteerde Johan Vollenbroek stapte in 2019 met zijn milieuadviesbureau MOB en twee kleine milieuorganisaties naar de Raad van State. Reden: de Staat hield zich bij de aanpak van stikstof niet aan de Europese Milieuregelgeving. Weer gaf de rechter een actiegroep gelijk.
Overheid houdt zich niet aan de wet
Een overheid die zich niet houdt aan de eigen wetten.Het klinkt krankzinnig, maar de afgelopen jaren zagen we een Belastingdienst en een UWV alle normen en wetten voor de behandeling van burgers aan hun laars lappen. Zagen we Defensie en de Nationaal Coördinator Terrorismebestrijding en Veiligheid de eigen burgers spioneren en kwam aan het licht dat Rotterdamse agenten in whatsappjes racistische taal uitsloegen. Het is een trieste lijst die bij lange na niet compleet is.
Recent sprak ik een collega die gepokt en gemazeld is in de Europese politiek. Met een ironische glimlach om zijn mond vroeg hij mij welk land zich het minst aan de Europese wetten houdt. ‘Hongarije? Polen? Italie? opperde ik’ Het antwoord luidde ‘Nederland’. ‘Met de mond steunt Nederland de EU maar als het gaat om naleving van de Europese regels bungelt Nederland onderaan’. Ik moest opeens denken aan de rechtszaken van Johan Vollenbroek en Stichting Urgenda
In het ideale geval wordt de macht van de regering, en op lokaal niveau het college van burgemeester en wethouders, gecontroleerd door het parlement cq. de raad. De praktijk is helaas anders. Waar regering en college kunnen beschikken over legers ambtenaren en ingehuurde adviseurs, hebben Kamer- en raadsleden te weinig menskracht en middelen om de macht effectief te controleren.
Een tweede probleem is dat zowel in de Kamer als in de gemeenteraad regeer- en coalitieakkoorden zo belangrijk zijn geworden dat coalitiepartijen zich uit vrije wil monddood maken. En wie zich aan die ‘zwijgplicht' niet houdt moet ‘gesensibiliseerd’. Pieter Omtzigt weet daar alles van.
Trias politica is uit balans
Afgelopen zondag waarschuwde Reijer Plasschier, assistent-hoogleraar staatsrecht aan de Universiteit Leiden, op Follow the Money voor verdere digitalisering van de overheid. Een citaat: ‘De trias politica is al decennia uit balans. De uitvoerende macht is met de opkomst van eerst de verzorgingsstaat en later de veiligheidsstaat gigantisch gegroeid in omvang en middelen. De rechtsprekende macht is daar ver bij achtergebleven en het parlement is in omvang en middelen nog praktisch hetzelfde als een eeuw geleden. Het gevolg is dat de uitvoerende macht eigenlijk niet goed meer is te controleren.’ Deze analyse geldt ook voor de lokale politiek. Denk aan de ondoorgrondelijke verkeersmodellen die de aanleg van de Westelijke Ontsluiting moeten rechtvaardigen.
Het bestuur van de SGLA op Corona-afstand. Vlnr: Peter de Langen, Mariette den Hartog, Geurt Hilhorst, Frank Kwanten en Daan Valkenburg. Chris Mooiweer ontbreekt. Foto: Gerard Chel.
Dit is meteen een mooi bruggetje naar de Amersfoortse politiek. In het licht van de klimaatcrisis en de opwarming van de aarde is de aanleg van een rondweg een ronduit bizarre gedachte. Dat juist een partij als GroenLinks het verzet tegen deze weg opgaf in ruil voor pluche, is een gotspe. Dat deze partij ook nog eens biomassa omarmt, is pure zelfdestructie.
Onder het motto van een ‘democratisch genomen beslissing’ konden en kunnen Amersfoortse bestuurders niet over hun eigen schaduw heenstappen en kijken naar het algemeen belang. Want studie na studie over toekomstige steden toont aan dat het autogebruik fors naar beneden moet. (En nee: de elektrische auto is geen oplossing) Wie zo graag een eigen auto wil bezitten, moet in de buitengebieden gaan wonen. De stadsauto zal steeds vaker een huur- of deelauto zijn. Maar welke plaatselijke politicus durft deze onpopulaire boodschap openlijk te verkondigen?
Arrogantie van de macht
Dat politici niet verder kijken dan hun vier jaar lange neus is niet het enige probleem. Het tweede is de arrogantie van de macht. Die bestaat niet alleen uit het stelselmatig negeren van de burger -een veelgehoorde klacht in de kolommen van De Stadsbron- maar ook uit het uit het oog verliezen van de eigen rechtsstatelijke rol.
Recent kwam de Raad voor het Openbaar Bestuur met voorstellen om de lokale democratie te versterken. Een van de voorstellen: voorkom overmatige politisering; pragmatische oplossingen kenmerken de lokale democratie. Een advies dat de gemeente Amersfoort in het dossier Vahstal volkomen aan de laars lapt.
Een tweede aanbeveling van de ROB luidt: zorg voor democratische kwaliteit van besluitvormingsprocessen. Het proces is net zo belangrijk als de inhoud van de besluitvorming.
Ook hier levert het archief van De Stadsbron treurig makende voorbeelden van het tegendeel. ‘Gemeente Amersfoort handelt in strijd met de wet’, zo luidde een kop uit augustus 2020. Bestuursrechtdeskundigen maakten gehakt van de opstelling van het Amersfoortse College dat vragen van de oppositie stelselmatig niet of niet volledig beantwoordt.
‘Rechtbank: Gemeente Amersfoort handelde onzorgvuldig in procedure met De War’, een kop van april 2019. In een procedure, aangespannen door kunstenaars- en wetenschapscollectief De War, in het kader van de Wet openbaarheid van bestuur handelde de gemeente ‘niet geloofwaardig’ en ‘in strijd met het zorgvuldigheidsbeginsel’. De harde woorden zijn van de Utrechtse bestuursrechter.
Schot juridische hagel
In een recente bijdrage (Debacle WO discutabele triomf voor de tegenmacht) suggereert Eric van der Velden dat groepen als de SGLA en Groen in Amersfoort processen ‘traineren’ en de gebruikelijke strategie ‘van een schot juridische hagel’ gebruiken.
Een vreemde stelling. Ja, beide groepen hebben de nodige procedures verloren, maar ook belangrijke zaken gewonnen. En dat is des te opmerkelijker omdat actiegroepen in juridische zaken vrijwel altijd te maken krijgen met het bestuursrecht. Daarover kreeg staatsraad Bart Jan van Ettekoven in januari 2021 in een interview met Trouw de vraag of de Belastingdienst in rechtszaken over de toeslagenaffaire niet te vaak het voordeel van de twijfel was gegund? Zijn antwoord: ‘Zo werkt het bestuursrecht in algemene zin. Dat gaat ervan uit dat overheidsinstanties rechtmatig te werk gaan.’ De Raad van State is inmiddels diep door het stof gegaan en heeft beloofd in de toekomst kritischer te kijken naar de rol en processen van de overheid.
Ten tweede staat het iedereen vrij om naar de rechter te stappen. In een rechtsstaat is het uiteindelijk de rechter die bepaalt. En die rechter heeft de afgelopen tijd de gemeente Amersfoort met enige regelmaat tot de orde moeten roepen. Onlangs werd de gemeente nog teruggefloten in een groot bouwproject: geplande woningen liggen te dicht bij afvalverwerker Rova.
Een vitale democratie is meer dan de trias politica. Onafhankelijke vakbonden, milieugroeperingen, mensenrechtenorganisaties, belangenorganisaties, media,: allemaal zijn ze bezig met het controleren en corrigeren van de macht. Desnoods tot aan de rechter. Niet voor niets worden juist deze organisatie in totalitaire staten als China en Rusland monddood gemaakt of aan de leiband gelegd.
Tot slot citeer ik nog een keer de Raad voor het Openbaar Bestuur: ‘ In een inclusieve democratie zorgen we dat iedereen wordt gehoord, dat iedereen een stem heeft.’
Belangenorganisaties zijn cruciaal voor een goed functionerende democratie. Om te voorkomen dat macht corrumpeert, is tegenmacht nodig. Politiek is te belangrijk om aan politici over te laten.