Een daadkrachtiger optreden van de gemeente Amersfoort had Huize Randenbroek voor verder verval kunnen behoeden. Eigenaar TeKa Groep beging overtreding na overtreding, maar harde sancties tegen de projectontwikkelaar bleven uit. De renovatie van het Rijksmonument is inmiddels weer begonnen, maar door houtrot en zwamvorming is het pand in slechte staat. Waarom koos de gemeente toch voor fluwelen handschoenen?
“Hoe is het toch mogelijk dat het zo ver heeft kunnen komen?” Diana Mijderwijk tuurt omhoog en laat haar ogen langs het witte bouwdoek glijden dat Huize Randenbroek aan het zicht onttrekt. Het ooit zo statige 17e-eeuwse landhuis dat het middelpunt vormt van Park Randenbroek, zucht nu onder de verwaarlozing.
Sinds de gemeente het Rijksmonument in februari 2016 verkocht aan projectontwikkelaar TeKa Groep is het pand ernstig verpauperd. Bij de aankoop was al bekend dat er flink gerenoveerd moest worden, maar door stilstand is de onderhoudstoestand steeds verder achteruit gegaan. Door houtrot zijn vrijwel alle houtconstructies in zeer slechte staat. De kapconstructie die het dak draagt is daardoor instabiel, de zolderverdieping is zo fragiel dat er niet veilig gelopen kan worden en ook de gevel is niet stevig. Door het hoge vochtgehalte in het hout, heeft een huiszwam volop de kans gekregen zich te ontwikkelen. Het houtwerk is daardoor nog verder aangetast en veel onderdelen moeten volledig vervangen worden.
In september werd de renovatie na vijf jaar gesteggel hervat, maar de cultuurhistorische elementen die in de tussentijd zijn vernield, kunnen nooit meer hersteld worden. Een 17e-eeuwse binnenmuur werd al gesloopt en monumentale kozijnen werden in stukken gezaagd teruggevonden in een bouwcontainer.
Laten verpieteren
“Het is doodzonde dat een gebouw met zo’n belangrijke geschiedenis zo in verval is geraakt”, verzucht Mijderwijk. Al sinds ze dertig jaar geleden van Amsterdam naar Amersfoort verhuisde, bezoekt ze Park Randenbroek regelmatig. “Mijn kinderen zijn in deze buurt grootgebracht. Geregeld zaten we hier in het gras te picknicken, pal naast Huize Randenbroek. Dit park en het landhuis liggen me na aan het hart, vandaar dat ik me zo druk maak om de toekomst ervan.”
Huize Randenbroek, niet lang na de verkoop aan de TeKa Groep. Het monumentale pand stond er toen nog aanzienlijk beter bij. Foto Eric van der Velden.
Een paar maanden geleden besloot Mijderwijk contact op te nemen met De Stadsbron Onderzoekt. “Iedere keer dat ik langs het huis fiets, voel ik me zo verdrietig en boos”, schreef ze in een mail. Met elke dag die verstreek zag ze Huize Randenbroek verder verpauperen, terwijl het voor haar volstrekt onduidelijk was wat er achter de schermen gebeurde om de renovatie weer vlot te trekken – áls er al iets gebeurde.
Amersfoorter Cees Mooij is bezig met zijn dagelijkse wandelrondje in Park Randenbroek. “Lange tijd heb ik gedacht dat ze überhaupt niet met de werkzaamheden verdergingen. Een 17e-eeuws monument dat er op deze manier bij staat, zo’n pand wil je toch niet zomaar laten verpieteren?” Hij volgde de ontwikkelingen, of in zijn ogen het gebrek daaraan, op de voet. “Ik vond eigenlijk dat de gemeente het pand destijds zelf had moeten opknappen. Dan hadden ze er daarna weer geld aan kunnen verdienen. Maar dat willen ze bij de gemeente Amersfoort blijkbaar niet meer, dat soort projecten is te duur.”
Mooij had graag meer openheid gezien vanuit de gemeente. “Ik vind het helemaal geen schande om als gemeente uit te leggen wat voor uitdagingen je hebt, maar blijkbaar is zo’n vorm van transparantie voor veel politici toch nog erg moeilijk. Als de gemeente nou gewoon gemeld had aan de burger dat het niet is wat ze ervan hadden verwacht, dat het anders is gelopen en dat het ook zeker niet is wat het inmiddels had moeten zijn, had ik daar begrip voor gehad. Nu hebben we het alleen maar zien vervallen zonder enige toelichting.”
“Ik zag het met eigen ogen gebeuren. De eigenaar van het pand maakte er gewoon een potje van en de gemeente heeft daar niet voldoende bovenop gezeten.” Een omwonende, die niet bij naam genoemd wil worden, toont zich gefrustreerd. “Ik denk dat de eigenaar gehoopt heeft dat hij met zijn illegale sloopwerkzaamheden weg zou komen. Als de gemeente nou preventief had geïnspecteerd, had het zo ver nooit hoeven komen.”
Lange adem
Evenementen, bruiloften, een uitgebreide lunch in een levendig buurtcafé: de plannen van de TeKa Groep logen er niet om. Als het aan de projectontwikkelaar had gelegen waren in 2017 de deuren na een jaartje renoveren al geopend. Maar Amersfoorters die zich sindsdien al verheugen op een kopje koffie op het terras, moeten een lange adem hebben. De jaren na de verkoop van Huize Randenbroek in 2016 kenmerken zich door ruzie, overtredingen, bouwstilstand en zich voortslepende onderhandelingsgesprekken.
De renovatie werd tot drie keer toe stilgelegd. De eerste keer legde de gemeente in februari 2018 een sloopstop op. De TeKa Groep had een aannemer al aan het werk gezet, terwijl vergunningen nog niet in werking getreden waren. Niet veel later, in april 2018, sloopte een aannemer in opdracht van de TeKa Groep een 17e-eeuwse binnenmuur terwijl daar geen vergunning voor was verleend. De gemeente legde weer een bouwstop op die langer dan een jaar duurde.
In april 2020 ging het opnieuw mis. Tijdens werkzaamheden werd een agressieve huiszwam ontdekt die veel schade had aangericht aan de houtconstructies en het metselwerk. Bij een tamelijk rigoureus uitgevoerde zwamsanering verwijderde de aannemer monumentale kozijnen en zaagde ze in stukken, tegen de afspraken met de gemeente in. Ook hier volgde weer een bouwstop die de werkzaamheden meer dan een jaar platlegde. In beide gevallen werden de illegale werkzaamheden bovendien niet verricht door een gecertificeerd restauratieaannemer, terwijl die verplichting wel contractueel is vastgelegd in de koopovereenkomst. Waarom de TeKa Groep zich niet aan de overeenkomst hield, is onbekend. De projectontwikkelaar wil niet reageren op vragen.
Eigenaar dwingen
De plichten en rechten rondom de zorg voor monumenten zijn vastgelegd in de Erfgoedwet. In deze wet is een zogeheten instandhoudingsplicht opgenomen voor monumenteigenaren. Deze plicht houdt in: “Het is verboden een beschermd monument te beschadigen of te vernielen, of daaraan onderhoud te onthouden dat voor de instandhouding daarvan noodzakelijk is”. Wanneer een Rijksmonument in particulier bezit is, zoals bij Huize Randenbroek, treedt de gemeente op als bevoegd gezag om erop toe te zien dat aan de zorgplicht wordt voldaan.
Voor gemeenten is de wet een handig steuntje in de rug. In gesprekken met monumenteigenaren kunnen ze hen wijzen op de instandhoudingsplicht. Daarnaast is het bij wet geregeld dat de gemeente mag handhaven als een eigenaar niet aan zijn of haar plicht voldoet. Dat kan op twee manieren: door een zogeheten last onder dwangsom op te leggen. Hiermee kan de gemeente een monumenteigenaar dwingen een overtreding te beëindigen. Gebeurt dit niet, moet de eigenaar een dwangsom betalen. Ten tweede kan een gemeente kiezen voor een zogeheten last onder bestuursdwang. Hierbij krijgt een eigenaar de kans om de overtreding te beëindigen binnen een opgelegde termijn. Gebeurt dat niet, dan voert de gemeente de nodige werkzaamheden zelf uit en verhaalt de kosten op de eigenaar.
De wet biedt gemeenten dus volop mogelijkheid om een vuist te maken en eigenaren te dwingen tot actie over te gaan. De gemeente gebruikte de wet ook, ware het niet dat de instrumenten slechts deels werden benut. Beide keren dat de gemeente een bouwstop oplegde, koppelde ze daar ook een last onder dwangsom aan. De werkzaamheden moesten onmiddellijk worden gestaakt en wanneer dat niet zou gebeuren, had de eigenaar een dwangsom moeten betalen voor iedere dag dat toch zou zijn doorgewerkt. De TeKa Groep heeft echter nooit een cent hoeven betalen, immers: de werkzaamheden zijn inderdaad ‘keurig’ direct stilgelegd.
Gemeente bleef terughoudend
Ondanks dat de TeKa Groep de voorwaarden in de koopovereenkomst meerdere keren overtrad en onherstelbare schade toebracht aan cultuurhistorische elementen van Huize Randenbroek, bleef de gemeente Amersfoort terughoudend. De verpaupering was bekend, maar de gemeente heeft zich naar eigen zeggen nooit genoodzaakt gezien sancties op te leggen of een plan van aanpak op kortere termijn af te dwingen. Dat terwijl de gemeente daartoe wel degelijk bevoegd is.
Dat het tot twee keer toe langer dan een jaar geduurd heeft voordat de renovatie weer werd hervat, kwam volgens de gemeente doordat de eigenaar niet eerder aan de eisen kon voldoen om de bouwstop op te heffen. Zo moest bij de laatste bouwstop het zwamsaneringsplan eerst worden goedgekeurd door de gemeente en de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, en moest worden aangetoond dat de sanering door gecertificeerde restauratiepartijen zou worden uitgevoerd.
Door de lange stilleggingen is de onderhoudstoestand van het pand achteruit gegaan, erkent een woordvoerder van de afdeling Monumentenzorg van de gemeente Amersfoort desgevraagd. Ook in een raadsinformatiebrief van de burgemeester en wethouders van juli 2020 werd al gesproken van de ‘zorgelijke’ staat van het pand. “De stadsbouwmeester en de subcommissie Erfgoed van de Commissie Ruimtelijke Kwaliteit delen dit standpunt”, meldt het college van B&W in de brief. “Zij hebben ons college een brief geschreven waarin ze aangeven dat zij ernstig zijn geschrokken van de staat van de, in sommige aspecten al onherstelbare, teloorgang en verwaarlozing van Huize Randenbroek.”
Spoedeisend
“Het was verstandiger geweest als de gemeente zich actiever had bemoeid met de gang van zaken tijdens de stilleggingen”, zegt Irma van den Berg. Zij is als advocaat gespecialiseerd in omgevingsrecht en ander bestuursrecht en is daarnaast docent Erfgoedrecht voor het Instituut voor Bouwrecht. Naast een bouwstop met last onder dwangsom, had een aanvullende last onder dwangsom opgelegd kunnen worden met de eis dat TeKa een plan van aanpak – bijvoorbeeld – binnen drie maanden had moeten indienen.
Gevraagd naar haar perspectief op de kwestie-Randenbroek en de rol van de gemeente als handhaver, constateert ze dat de gemeente had kunnen, of zelfs had moeten, kiezen voor een last onder dwangsom, om een plan van aanpak af te dwingen. “De aanwezigheid van een zwam in het pand lijkt mij spoedeisend genoeg om op last van een dwangsom binnen redelijke termijn te eisen dat de werkzaamheden weer zouden worden hervat. Zo kun je als gemeente eisen dat een pand in dezelfde staat wordt teruggebracht. Wellicht dat de gemeente Amersfoort hoopte dat er sprake was van enige urgentie bij de eigenaar zelf?”
Maar in plaats van harde sancties klinken bij de gemeente vooral termen als ‘dringend verzocht’, ‘aangespoord tot’ en ‘aangedrongen op’. De gemeente speelde tweede viool, terwijl een daadkrachtiger optreden en toepassing van herstelsancties Huize Randenbroek voor verder verval hadden kunnen behoeden.
Op eieren lopen
De gemeente probeerde vooral de lieve vrede te bewaren in de onderhandelingsgesprekken met TeKa Groep-directeur Timo Kruft. “We hebben constant op eieren gelopen om Kruft niet tegen ons in het harnas te jagen”, vertelt wethouder Kees Kraanen. “In plaats van hem de gordijnen in te jagen met dwangsommen of andere vervelende juridische zaken, hebben we altijd pratend gezocht naar manieren om de situatie te verbeteren. Mijn gevoel heeft altijd gezegd: als je aan dwang begint, ben je weer die boze overheid die een projectontwikkelaar aan alle kanten financieel pijn wil doen. Dat vind ik niet altijd de mooiste manier, en bovendien bestond hier het risico dat Kruft de hakken dan in het zand had gezet. Dan waren de kansen om van Huize Randenbroek weer iets moois te maken, voorlopig bekeken. Nee, dan kom ik er liever pratend uit.”
Een dergelijk plan heeft wel heel even door de politieke hoofden gespookt, zegt wethouder Kraanen. “Halverwege de laatste bouwstop heb ik het er met collega-wethouder Astrid Janssen eens over gehad hoe het zou zijn als we Huize Randenbroek weer zouden overkopen en alles zelf zouden doen. Maar de gemeente is nu eenmaal geen projectontwikkelaar en de TeKa Groep heeft al meermaals bewezen mooie dingen voor de stad te kunnen doen.”
Kraanen doelt hiermee op De Rijtuigenloods, Het Oude Magazijn, het Centraal Ketelhuis en de Veerensmederij, vier locaties die eveneens in bezit zijn van de TeKa Groep. “Kruft en zijn bedrijf draaien bovendien natuurlijk veel meer projecten dan alleen de restauratie van Huize Randenbroek. Ik kan me voorstellen dat dit project dan weleens op een zijspoor belandt. Daar hebben wij wettelijk gezien in principe niets mee te maken, en ja, we hadden er veel harder in kunnen zitten, maar de dialoog was er nu in elk geval continu.”
Dat een gemeente niet snel overgaat tot een last onder bestuursdwang – de werkzaamheden zelf uitvoert en de kosten daarvan verhaalt op de eigenaar – begrijpt advocaat Van den Berg wel. “Door zelf de werkzaamheden te gaan uitvoeren, maak je veel kosten waarvan je maar moet bezien of je die uiteindelijk terugkrijgt. Daarnaast is het ook nog maar de vraag of het dan sneller was gegaan. Je hebt er meer eigen capaciteit voor nodig, moet je verdiepen in de aard van de werkzaamheden en moet, net als de eigenaar zelf, aannemers zoeken. Ik snap dat je dat risico als gemeente niet zomaar neemt.”
A4-tjes ophangen
Van het door Kraanen genoemde zijspoor was ook bij de gemeente sprake, blijkt uit een terugblik van zijn kant. “We hebben natuurlijk veel dossiers op ons bordje. ‘Oh ja, Huize Randenbroek hebben we ook nog’, die gedachte kwam weleens voor als er weer een mail voorbijkwam over de kwestie. Het gebeurt gewoon dat er dan zomaar weer tien weken tussen zitten. Achteraf bezien hadden we het wellicht anders moeten aanpakken. Als je continu in gesprek bent met een eigenaar die volhoudt dat het wel goed komt, dat het loopt, dan geloof je dat misschien te snel. In onze communicatie met de burger hadden we transparanter moeten zijn. Dat had echt beter gekund. We hadden op locatie gewoon geplastificeerde A4’tjes moeten ophangen met daarop uitleg van de stand van zaken. Lessons learned, kan ik wel zeggen.”
Inmiddels is er weer leven in de brouwerij en staat Huize Randenbroek volop in de steigers. Dit keer wordt er wèl gewerkt met een gecertificeerd restauratieaannemer die in september is begonnen met de restauratiewerkzaamheden aan het casco van het pand. Metselwerk wordt vervangen en houtconstructies die waren aangetast door houtrot worden verstevigd. Naar verwachting worden de werkzaamheden in april 2022 afgerond, waarna de renovatie binnen in het pand wordt voortgezet. Wat de uiteindelijke functie van Huize Randenbroek gaat worden en wanneer de laatste hand zal worden gelegd aan de restauratie, is vooralsnog onduidelijk. Timo Kruft heeft meermaals aangegeven een horecagelegenheid van ‘zijn’ monument te willen maken, maar daarvoor is nog geen vergunning aangevraagd.
Het lijkt er dus op dat er ergens in de – al dan niet – nabije toekomst een einde lijkt te komen aan een traag hoofdpijndossier. Praten als Brugman heeft ertoe geleid dat de renovatie uiteindelijk weer is vlotgetrokken, maar het is Huize Randenbroek die de prijs heeft betaald. De vrije interpretatie van de koopovereenkomst door de TeKa Groep, de afwachtende ‘communicatiestrategie’ van de gemeente, het links laten liggen van de wettelijke mogelijkheden om tot actie te komen: het Rijksmonument heeft het lijdzaam moeten ondergaan, terwijl de tijd en de houtrot hun werk deden.
Openhartig
Vraagsteller Diana Mijderwijk is blij verrast dat wethouder Kraanen zich zo openhartig heeft getoond. “Ik vind het vooral fijn dat hij toegeeft dat transparantie richting de burger belangrijk is. Mooi om te zien dat een politicus zo open is. Het is te hopen dat andere wethouders zijn voorbeeld volgen en dat transparantie ook bij toekomstige bestuursprocessen een aandachtspunt is.”
Over de keuze voor dialoog boven sancties, heeft Mijderwijk wisselende gedachtes. “Het gaat toch niet om wat een projectontwikkelaar van de zogenaamd boze overheid denkt? Het is toch het belangrijkst om zo’n prachtig monument te behouden? Anderzijds snap ik ook dat de gemeente niet zelf verantwoordelijk wilde zijn voor het uitvoeren van de werkzaamheden en dat ze de samenwerking met de TeKa Groep op een positieve manier wilden houden."
"Er zijn inderdaad veel projecten in Amersfoort die door hen wèl op een mooie manier zijn afgerond. Ik ben in elk geval heel blij dat er nu actie is. Als er een café-restaurant komt, gaan we een keer koffie drinken daar. Lekker op het zonnige terras met uitzicht op het prachtige Huize Randenbroek. Om te vieren dat het goed is afgelopen.”