“Gentrificatie is geen zwart-wit verhaal”, zegt Floor Milikowski. Milikowski is sociaal geograaf en journalist, en heeft zich de afgelopen jaren gespecialiseerd in gentrificatie en ongelijkheid. “Het is een breed begrip waar veel verschillende politieke keuzes en belangen achter zitten. In Amersfoort zou het kunnen dat de gemeente het wenselijk vindt om instroom te krijgen van meer rijkere inwoners. Het kantelpunt is in Amersfoort nog niet bereikt. In Amsterdam duidelijk wel.”
Wel is het belangrijk dat een gemeente een bewuste keuze maakt over hoe een wijk of buurt zich moet ontwikkelen, volgens Milikowksi. “Het is beter als een gemeente van te voren bepaalt waar de grens ligt, welke balans er in een buurt moet worden bereikt. En dat je als gemeente zorgt dat de bestaande bewoners daarin gehoord worden.” Want, zegt Milikowski, voor veel mensen kan gentrificatie een pijnlijke ontwikkeling zijn. “Mensen met een lager inkomen zijn veel afhankelijker van hun directe omgeving. Van de voorzieningen en de buren. Dan is het heel pijnlijk als je je niet meer thuis voelt in je eigen buurt. Mensen die heel mobiel zijn, ook qua verhuisbewegingen, zullen nooit begrijpen hoe het is om zo kwetsbaar te zijn.”
Om te weten in welke wijken en buurten gentrificatie een rol speelt, zijn data belangrijk. En omdat gentrificatie over het algemeen plaats vindt in wijken rondom de stadskern - vooral oude arbeiderswijken - heb ik voor dit artikel gekeken naar data van de wijken Soesterkwartier, Nederberg (voormalig Zonnehof), De Koppel, Kruiskamp, Randenbroek, Vermeerkwartier (voormalig Dorrestein), Liendert en Rustenburg.
Mediane groei van de WOZ-waarde in 2005 ten opzichte van de WOZ-waarde in 2000 (bron: amersfoortincijfers.nl)
In Nederberg en het Vermeerkwartier is het gentrificatieproces al ver gevorderd. Stadsvernieuwing heeft geleid tot dure koopwoningen en appartementen, in sommige gevallen ten koste van goedkopere arbeidersbuurten. Begin 2000 zagen de wijken een relatief sterke stijging van de huizenprijzen (zie kaart). De gevolgen van deze ontwikkelingen werken nog steeds door. Sommige buurten in Nederberg en het Vermeerkwartier beginnen te lijken op wat Milikowski omschrijft als ‘enclaves van de stedelijke elite’. Mensen met een lager inkomen zijn er nog weinig terug te vinden. Het is er simpelweg onbetaalbaar geworden.
Nederberg: gebrek aan regie in stadsvernieuwing
Nederberg is een interessant voorbeeld van hoe een wijk van karakter kan veranderen door stadsvernieuwing en gentrificatie. Dit werd al in gang gezet in de jaren ’70 en ’80 van de vorige eeuw. Johan Riemersma, die al sinds midden jaren ’80 in Nederberg woont, laat me zien waar in de wijk de grootste veranderingen hebben plaatsgevonden. Aan het Smallepad heeft hij bedrijven zoals de Phoenix brouwerij, maar ook arbeiderswoningen gesloopt zien worden. Hiervoor in de plaats kwamen kantoorpanden. In andere delen van de wijk, zoals aan de Bloemweg en Weltevreden werden oude, arbeiderswoningen vervangen door koopwoningen of -appartementen.
Helaas zijn er niet voor alle buurten in Nederberg data beschikbaar over afgelopen 25 jaar. Maar deze cijfers zijn er wel: in de hele wijk was het aandeel personen met laagste inkomens 42% in 1995, in 2019 was dit 32%. Het aandeel hoogste inkomens nam juist sterk toe: van 11% in 1995 naar 23% in 2019. Met name in de buurten Weltevreden en Bloemweg veranderde de samenstelling van de bevolking in de loop van de jaren drastisch. In de Bloemweg valt inmiddels 30% van de inwoners in de hoogste inkomensklasse, en in Weltevreden zelfs 40%. Ter vergelijking: in Amersfoort als geheel is dit aandeel 25%.
Arbeiderswoningen in Nederberg (Zonnehof). Links: de Bloemweg in 1980 (foto: Cor van den Braber, bron: Archief Eemland). Rechts: Weltevreden in 1979 (foto: H. van Mourik, bron: Archief Eemland)
Ook is Nederberg bijzonder aantrekkelijk geworden voor beleggers. Het aandeel woningen die worden verhuurd buiten de sociale sector, is gestegen van 22% naar 46%. Ook een aantal kantoorpanden aan en rond het Smallepad is inmiddels gerenoveerd naar vrije sector appartementen. Voor een appartement van 60 m2 in het gerenoveerde voormalige pand van de Amersfoortse verzekeringen betaal je bijna 1300 euro huur per maand.
Wat is het resultaat van al deze ontwikkelingen? Woontorens, kantoorgebouwen, oude en nieuwe laagbouw wisselen elkaar af in Nederberg. Buurtvoorzieningen ontbreken: de wijk heeft geen basisschool, geen buurthuis, en geen winkels voor de dagelijkse boodschappen. Het wekt niet de indruk dat er door de gemeente een bewuste keuze is gemaakt over de ontwikkeling van de wijk. Volgens Johan Riemersma uit dit zich ook in een gebrek aan lokale betrokkenheid: “Hoe hoger de woontoren, hoe meer ‘nee-nee stickers’ je op de brievenbussen ziet.”
Verandering in bevolkingssamenstelling
Ook andere wijken en buurten rondom de stadskern laten tekenen van gentrificatie zien. Met name het Soesterkwartier en delen van Randenbroek. De kaart hieronder geeft weer hoe de verhouding van huishoudens uit verschillende inkomensgroepen rondom de stadskern verandert. De laagste twee inkomensgroepen (eerste en tweede 20% groep) kleuren in de twee wijken overwegend blauw, en de hoogste twee inkomensgroepen (vierde en vijfde 20% groep) overwegend rood. In Randenbroek is dit het gevolg van een combinatie van stadsvernieuwing en ontwikkelingen op de woningmarkt.
Procentuele verandering van inkomensgroepen in buurten, 2018 ten opzichte van 2014 (bron: amersfoortincijfers.nl)
Het Soesterkwartier geeft een wat ander beeld. In deze oude arbeiderswijk zijn de ‘bestaande buurten’ tot nu toe ontsnapt aan grootschalige stadsvernieuwing. Rond het jaar 2000 had woningbouwvereniging De Alliantie plannen om 300 arbeiderswoningen in de Bloemenbuurt te slopen. Maar acties van bewoners verhinderden dat. Wel kwam er nieuwbouw in de gebieden Puntenburg en Eemplein. Ook werd de wijk steeds aantrekkelijker voor nieuwkomers, door de groeiende wens van mensen om dichtbij een stadskern te wonen. Al rond de eeuwwisseling leidde dit tot een sterke stijging van de WOZ waarde van de koopwoningen in de wijk. Dit waren de vroegste tekenen van gentrificatie. Sindsdien zet de verandering van de arbeidersbuurten in het Soesterkwartier langzaam maar gestaag nog door.
De wijk is een goed voorbeeld van hoe gentrificatie in een buurt zich vaak als een olievlek uitbreidt. Rondom de Gerrit van Stellingwerfstraat speelt gentrificatie al langer, maar nu worden veranderingen ook steeds meer zichtbaar in bijvoorbeeld de Bloemenbuurt-West. Milikowksi: “De ontwikkelingen in buurten werken als communicerende vaten. Een wijk die eerder niet erg gewild was, kan opeens een enorme inhaalslag maken ten opzichte van een naastgelegen gewilde buurt.” Volgens Milikowski weten bewoners vaak heel goed wat er staat te gebeuren, en dat is pijnlijk: “Je voelt het aankomen, maar je kunt er niks tegen doen.”
Ook is in het Soesterkwartier duidelijk te zien wat een gentrificatieproces kan doen in een wijk. Zo gaat 50% van de kinderen uit het Soesterkwartier buiten de wijk op school. Milikowski noemt dit een treffend voorbeeld van de segregatie die kan ontstaan door gentrificatie: “Je krijgt dan mensen die naast elkaar wonen, maar een heel andere leven hebben. Nieuwe bewoners vinden bijvoorbeeld ook de buurtkroeg of buurtbakker niet meer goed genoeg. Dit werkt polarisatie in de hand.”
Dit artikel is het eerste in een reeks van twee over gentrificatie. Het tweede artikel, dat binnenkort verschijnt, laat mensen aan het woord in enkele wijken waar het gentrificatieproces nog volop in gang is.
Voor De Stadsbron schreef historicus Addy Schuurman al eerder over gentrificatie. Deze artikelen zijn onderdeel van de reeks Bouwkoorts. Het artikel "Aan gentrificatie kleven nadelen, maar het biedt ook boeiende mogelijkheden" is hier te lezen, en het artikel "Niet gentrificatie maar stadsvernieuwing zorgt voor instroom van rijken in arme buurten", is hier terug te vinden.