Laten we beginnen met de stemmen in Amersfoort. Opvallend is dat de BBB in Amersfoort niet de grootste partij is geworden. Het verschil tussen stad en platteland lijkt hier zichtbaar.
Opvallend is dat D66, CDA en CU het bij provinciale verkiezingen (2019 en 2023) slechter doen dan bij de gemeenteraadsverkiezingen (2018 en 2022). De PvdA doet het bij provinciale verkiezingen iets beter dan bij de gemeentelijke verkiezingen. De VVD is in 2022 duidelijk teruggevallen en heeft in 2023 iets terug gewonnen. GroenLinks had in 2019 een grote overwinning in de provincie Utrecht en is nu terug gevallen op een “normaler” percentage. In 2019 haalde Forum 10,1% en in 2023 BBB 10,4% van de stemmen in Amersfoort. Het lijkt erop dat dit percentage de ontevreden kiezer vertegenwoordigt.
Een vergelijking van de percentages van vier verkiezingen in Amersfoort op rij geeft het volgende beeld:
De uitslagen in de provincie Utrecht
Kijkend naar het aantal zetels in de Provinciale Staten is er sprake van een behoorlijke verschuiving. De BBB komt als grootste partij met zeven zetels in de PS ten koste van bijna alle partijen. Ook Volt en JA21 doen het goed, zij komen beiden met 2 zetels voor het eerst in de PS. De enige partijen die een zetel winnen zijn de Partij voor de Dieren en de SGP.
Met deze zetelverdeling zal het niet makkelijk worden om een college van Gedeputeerde Staten te vormen. Ik heb enkele voorbeelden op een rijtje gezet.
Een coalitie over rechts is mogelijk met zeven (!) partijen. Daar zijn bijvoorbeeld BBB, VVD, CDA, CU, JA21, SGP en 50plus voor nodig. En dan nog is het een krappe meerderheid:
Handhaving van de huidige coalitie (GroenLinks, D66, CDA, PvdA en CU) is niet mogelijk, daarvoor moet een extra partij aanschuiven. Met de Partij voor de Dieren zou dat mogelijk zijn:
Eventueel kan een dergelijke coalitie worden aangevuld met VOLT, dan kom je uit op 27 zetels.
Getalsmatig kun je ook kijken of de grootste partijen in een coalitie kunnen samen werken. Je zou dat een coalitie over de flanken kunnen noemen. Een goede verdeling tussen de linkse en rechtse partijen. De vraag is wel of een combinatie van die partijen ook inhoudelijk mogelijk is, met name op bijvoorbeeld het onderwerp stikstof. Een voorbeeld van een dergelijke combinatie:
Op basis van het aantal zetels zijn er dus meerdere mogelijkheden. Op basis van de inhoud zal het echter veel moeilijker worden.
Hoe kijkt de Amersfoortse politiek tegen de uitslag aan?
Ik heb de fractievoorzitters in de Amersfoortse gemeenteraad om een duiding gevraagd en hen daarover een aantal vragen voorgelegd.
Allereerst vroeg ik om een reactie op het hoge percentage van de BBB (10,4%) in Amersfoort en of dit de manier van politiek bedrijven zou gaan beïnvloeden. Hieruit bleek een verschil tussen coalitiepartijen en oppositiepartijen. Hans Bol (CU) “Of de uitslag nog invloed gaat hebben op de politiek in Amersfoort zullen we nog gaan bezien. We hebben een coalitieakkoord. Dat verandert niet door deze uitslag” . Marjolein Perdok (D66) “De samenstelling van de raad wijzigt niet. En als fractievoorzitter van D66 in Amersfoort blijf ik achter het coalitieakkoord staan. Uiteraard blijft D66 kritisch kijken naar alle voorstellen waar het college mee gaat komen. Dat verandert niet. Maar misschien mogen we wel iets harder ons best doen om uit te leggen waarom we bepaalde keuzes maken”. Bram Leeuwenkamp (GroenLinks) constateert dat BBB een bredere groep kiezers aanspreekt dan alleen het platteland. De authentieke stijl van politiek bedrijven van deze partij spreekt kiezers aan. Voor hem een teken om politiek te blijven bedrijven die dicht bij je zelf blijft. Jan de van der Schueren (CDA) heeft kritiek op de campagnes die voornamelijk gevoerd werden door Haagse politieke kopstukken over landelijke vraagstukken. Vraagstukken die iedere inwoner bezighouden, waar echter Provinciale Staten geen of slechts weinig invloed op heeft. BBB appelleerde vooral aan een transparante en betrouwbare overheid, iets waar volgens hem ook CDA Amersfoort voor staat.
De oppositiepartijen in Amersfoort kijken er anders tegenaan. Maarten Flikkema (VVD) “Het is een duidelijk proteststem waar de politiek op alle bestuurlijke niveaus mee aan de slag moet gaan. De onvrede komt doordat er bestuurlijke besluiten worden genomen waar inwoners het nut niet altijd van inzien. Duurzaamheidsambities die niet worden gedragen zijn hier een voorbeeld van. De VVD zal de komende periode niet op een andere manier politiek bedrijven of andere standpunten innemen, we zijn altijd kritisch geweest op beleid dat aan de inwoner wordt opgelegd zonder dat de inwoner daar het nut van inziet. De VVD fractie blijft zich inzetten voor de Amersfoorters die iets van hun leven willen maken, die wonen in een huis met een tuin, die zelf kiezen wanneer ze zonnepanelen op het dak leggen en die gewoon een auto of twee voor de deur willen.”
Ook Tom van Lamoen (Amersfoort voor Vrijheid) ziet de uitslag als een proteststem “Het zal niet veel invloed hebben op de manier hoe wij politiek drijven, het is juist voor ons een teken dat wij meer draagvlak hebben dan men denkt in de politiek". Amersfoort voor Vrijheid is de partij die het dichtst bij het sentiment van BBB en partijen als Lokaal Belangrijk in Leusden ligt. "Wij deden destijds mee onder blanco lijst maar voelen steeds meer steun. In de stedelijke gemeentes stemmen inwoners zeker anders. Maar dit is een duidelijk statement tegen onderwerpen als de energietransitie en overheidsbeleid vanuit stikstofregels.” Hans van Wegen (BPA) ziet de uitslag om de “BPA manier van de burger benaderen, namelijk ondersteunen en helpen bij, vaak, een niet functionerende lokale overheid, niet te veranderen”. Ook hij ziet de stemmen op de BBB als proteststemmen “Deze uitslag geeft perfect weer waar de overheid al jaren op faalt. De stikstof aanpak, de afhandeling van het aardgasdossier, de toeslagenaffaire, de jeugdzorg (ook in Amersfoort) en het sociaal domein.”
Kijkend naar de uitslag van 2022 (gemeenteraadsverkiezingen) zien we dat de coalitiepartijen verliezen. De coalitie heeft in 2022 54,9% van de stemmen gekregen, maar behaalt nu 46,4%, een verlies van 8,5%. Ik heb de fractievoorzitters gevraagd hoe zij dit verklaren en of het consequenties heeft voor het te voeren beleid. De coalitiepartijen geven aan nog steeds achter het coalitieakkoord te staan en wijzen er op dat het verschillende soorten verkiezingen zijn, die niet vergelijkbaar zijn.
Oppositiepartijen zien het wel als een signaal. Maarten Flikkema (VVD) “De stem op BBB is ook een duidelijke stem tegen de bemoeienis van de overheid die duurzaamheidsregels stelt waar inwoners zich niet in herkennen. Als we dat naar Amersfoort vertalen: geen windturbines en als een inwoner een (elektrische) auto wil gebruiken moet dat gefaciliteerd worden. We hebben politiek nodig die werkt voor Amersfoorters, bijvoorbeeld door het laden van elektrische auto’s vanaf de stoep mogelijk te maken in plaats van megalomane projecten om water in de stadsring te laten lopen”.
Ik heb de partijen ook voorgelegd welke coalitie zij wenselijk zouden vinden in de provincie. De meeste partijen spreken zich daarover niet uit. Bram Leeuwenkamp (GL) vindt dat in ieder geval geprobeerd moet worden om recht te doen aan de stem van de kiezer. Een poging om te kijken of GroenLinks en BBB het eens kunnen worden, vindt hij de moeite waard. Ook het CDA vindt een college gewenst, dat recht doet aan de twee grootste partijen: BBB en GL. Zonder één van deze twee in het college doe je geen recht aan de stem van de kiezer, die zeker niet eenduidig is geweest, volgens Jan de van de Schueren. Hans Bol (CU) wijst erop dat een nieuw college invloed kan hebben op de Regionale Energie Strategie (RES) en andere regionale samenwerkingsvormen.
Tot slot heb ik de fractievoorzitters gevraagd naar hun duiding van de verkiezingen. De partijen blijken het vooral te zien als aanmoediging om het coalitieakkoord te blijven uitvoeren of juist als reden om nog meer oppositie te voeren. Wel zijn alle partijen (die gereageerd hebben) het er over eens dat er een heel duidelijk signaal is gegeven door de kiezer.
De VVD: “de inwoners zijn er niet om de gemeentelijke ambities waar te maken, de gemeente is er om de inwoners te helpen hun ambities waar te maken.” D66: “misschien mogen we wel iets harder ons best doen om uit te leggen waarom we bepaalde keuzes maken”. Iets dat ook GroenLinks zich aantrekt. In het stikstofdebat had, volgens hem, beter uitgelegd moeten worden waarom er bepaalde keuzen nodig zijn en niet de nadruk leggen op deadlines. Het CDA spreekt zich het meest nadrukkelijk uit: “Een grote groep mensen heeft zich niet herkend in het beleid van het huidige kabinet. Niet voor niets heeft de BBB in alle provincies de meerderheid behaald. Dat betekent dat de overheid vooral moet stoppen met steeds weer nieuw beleid te ontwikkelen. Er moet richting de burgers, maar zeker ook vanuit Den Haag richting provincies en gemeenten gewoon geleverd worden. We zijn benieuwd of komende maanden de vaste kaders rondom stikstof ook echt zo ‘vast’ blijken te zijn, of dat er meer mogelijk blijkt. Dat zou niet alleen voor de boeren goed nieuws kunnen zijn, maar ook voor de bouw van woningen en niet in de laatste plaats de infrastructuur en energietransitie. Er ligt op dit moment te veel stil”, aldus de Amersfoortse CDA-fractievoorzitter.
Slotconclusies
Het is ontegenzeggelijk waar, dat de kiezer een duidelijke proteststem heeft uitgebracht. Nog niet eerder is een partij de grootste geworden in álle provincies. En het is ook nodig dat met die proteststemmen iets wordt gedaan. Tegelijkertijd zijn óók heel veel stemmen uitgebracht op andere partijen. Het kan niet zo zijn dat alleen de proteststemmen worden gehoord. Wat deze uitslag in ieder geval laat zien, is dat beleid beter moet worden uitgelegd. En dat er een grote mate van onvrede is over de landelijke politiek.
De vraag is vooral hoe er evenwicht kan komen in het gebruik van de ruimte in Nederland. Ruimte voor natuur, landbouw en woningbouw is al langer niet meer in evenwicht in ons land. Alle Provinciale Staten staan nu voor de keuze voor het vormen van coalitieakkoorden die het evenwicht moeten gaan zoeken. De vraag is of dat mogelijk is, want keuzen staan soms lijnrecht tegenover elkaar. Deze uitslag heeft het risico van een grote teleurstelling in zich. En hoe zich dat dan over vier jaar zal vertalen, is vervolgens een grote vraag.