De gemeente Amersfoort publiceert jaarverslagen van honderden pagina’s, vergezeld van tientallen pagina’s analyse door huisaccountant Deloitte. Er komen allerlei risico’s aan de orde, van stormschade en de Japanse Duizendknoop tot kunstgrasvelden met rubber korrels en de invoering van de Omgevingswet. Maar de naam van bouwer en projectontwikkelaar Vahstal staat nergens in de verslagen over de afgelopen vijf jaar. Het risico van de arbitragezaak dat al sinds 2015 boven Amersfoort hangt, is in de openbare stukken zowel door de gemeente als door haar onafhankelijke accountant ongenoemd gebleven.
Waarom?
De gebruikelijke redenering is dat een claim benoemen ook erkenning betekent – en dat was juist niet de bedoeling, want elke erkenning van de claim zou in die visie Vahstal in de kaart spelen. Openlijke erkenning is echter wat anders dan de kop in het zand steken. ‘Bewustwording van risico’s is een belangrijke stap in het beheersen van risico’s’, staat dan ook in de laatste jaarrekening, die over 2019. Maar in alle jaren dat de arbitrage rond Vahstal heeft geduurd, was er voor de gemeente nooit zichtbare aanleiding om een potje apart te houden voor het geval dat de ondernemer zou winnen. En voor zover er iets verstopt zit in de algemene delen van de risicoreserve, kan dat niet genoeg zijn om de ondernemer genoegdoening te geven. Hoewel al jaren duidelijk is dat Vahstal sterk staat, heeft het stadsbestuur zich tot eind december 2020 gekoesterd in de gedachte dat het allemaal wel mee zou vallen.
Schadeplichtig
Het zelfvertrouwen van de gemeente is geformuleerd op 8 september 2015, in een brief aan de gemeenteraad. Op dat moment had Vahstal laten weten dat hij de overeenkomst uit 2005 niet meer tot uitvoering zag komen, en dat hij de procedure voor bindend advies ging beginnen. De gemeenteraad krijgt het volgende te lezen over het daarmee verbonden risico:
‘Zoals in zijn algemeenheid voor overeenkomsten geldt, moeten die worden nagekomen. Een partij die toerekenbaar tekortschiet in de nakoming van een overeenkomst is op grond van de wet schadeplichtig. Zoals hiervoor aangegeven is naar ons oordeel de gemeente de DV 1998 op een correcte wijze nagekomen.’
Daar begint de verwarring: de DV 1998 is de eerste poging van Amersfoort om vrede te sluiten met Vahstal, een akkoord dat niet werd nagekomen en een vervolg kreeg in een nieuwe overeenkomst, afgesloten in 2005. Op een mooie septemberdag van dat jaar stopte de toenmalige wethouder Jan de Wilde ceremonieel een bijl in een koffertje op het kantoor van Vahstal. Het koffertje ging op slot en de sleutel werd met een ferme zwiep het raam uit gegooid: strijdbijl begraven. Handtekeningen, champagne, en de tien volgende jaren zou Vahstal de al in 1998 toegezegde genoegdoening moeten krijgen – onder andere door de bouw van woningen in de vrije sector of de luxe vrije sector.
Kort voor de einddatum van die overeenkomst, september 2015, bleken de afspraken niet gehaald. Althans volgens Vahstal, die de overeengekomen arbitrage in werking zette om zijn gelijk te halen. De gemeente, met inmiddels een andere wethouder aan het roer, vond dat ze aan alle verplichtingen had voldaan en hield dat vol tot de eindbeslissing van de arbiters, vijf jaar later.
Nu is Amersfoort onherroepelijk in het ongelijk gesteld: 244 woningen te weinig aangeboden, of onder verkeerde voorwaarden. Met als onvermijdelijk gevolg dat Amersfoort de schade moet vergoeden.
Geen duimbreed
Komt dat onverwacht? Niet echt. Voor de eindbeslissing van 21 december 2020 zijn er zes tussentijdse uitspraken gedaan. Dat was nodig omdat Vahstal en de gemeente elkaar geen duimbreed wilden toegeven. Maar dat de stad er niet zonder kleerscheuren vanaf zou komen, werd een serieuze optie vanaf de eerste tussenbeslissing, 13 juli 2016. Daarin staat:
‘verklaren voor recht dat de termijn waarbinnen de gemeente woningbouwprojecten aan Vahstal conform de DV 98 kon aanbieden onder de O&R 2005 per 29 september 2015 is verstreken’
In gewonemensentaal: Vahstal heeft voldoende aanknopingspunten om een procedure te voeren. Op dat moment staat nog niet vast dat hij er iets bij zal winnen, maar een voorzichtige gemeente zou beginnen iets te reserveren voor dit risico. Mocht de zaak toch met een sisser aflopen, dan kan de spaarpot voor iets anders worden gebruikt.
Maar Amersfoort hield zich gedeisd, vertrouwde op een succesvol einde aan de procedure, en als de accountant in 2016 heeft geadviseerd om een bedrag apart te zetten voor Vahstals claim, dan is dat een goed bewaard geheim.
In de vierde tussenbeslissing, 29 september 2017, krijgt de gemeente weer een tik:
‘stellen vast dat een redelijke uitleg van de DV1998 meebrengt dat de gemeente gehouden was in totaal 375 woningen aan Vahstal aan te bieden’
In gewonemensentaal: Amersfoort dacht verplicht te zijn tot 250 woningen, maar dat was 125 te weinig. Er zijn instellingen die op zo’n moment geld apart zetten voor de toekomstige schadevergoeding voor die gemiste 125 woningen, maar als Amersfoort dat heeft gedaan, is het nergens te zien. Wederom besteedde de accountant in zijn jaarrapport geen aandacht aan het risico van de zaak-Vahstal.
Als de procedure zich nog bijna twee jaar heeft voortgesleept, besluiten de arbiters op 18 juni 2019 dat er nog drie experts nodig zijn. Zij moeten bepalen of de grondaanbiedingen van de gemeente aan Vahstal wel marktconform waren. De opdracht:
‘bepaalt dat de deskundigen hun definitieve rapport (ondertekend en met redenen omkleed) indienen bij de commissaris en wel uiterlijk op 1 oktober 2019, tenzij deze datum, met toestemming van bindend adviseurs, op verzoek van de deskundigen nader wordt bepaald’
Geen letter over claim
In gewonemensentaal: er is voldoende twijfel of Amersfoort alles wel volgens het boekje heeft gedaan en drie experts met specifieke vakkennis moeten daar binnen drie maanden uit kunnen komen. Het duurt iets langer, november 2019, voor het rapport er ligt. Daarna leveren de gemeente en Vahstal nog bijna een jaar schriftelijk commentaar op de bevindingen en op elkaars argumenten.
En weer: hoewel de deskundigen de gemeente deels in het ongelijk stellen en het risico dus toeneemt, komt er geen letter over de claim van Vahstal in de gemeentelijke jaarrekening. Ook de accountant laat dit risico voor de gemeentelijke financiën in zijn openbare verslag ongenoemd.
Waarom?
Amersfoort heeft met Deloitte niet de minste accountant onder contract, maar die mag in het openbaar geen toelichting geven aan de media; dat moet het college van b. en w. zelf doen. Ook over de vraag hoe het de afgelopen jaren zat met de risicobeleving bij het stadsbestuur, is het wachten op het moment dat wethouder Hans Buijtelaar en zijn collega’s eraan toe zijn opening van zaken te geven. Zij wachten op adviezen van dezelfde advocaten die de gemeente de afgelopen jaren hebben vertegenwoordigd. Degenen die dachten dat Vahstal uiteindelijk wel in het stof zou bijten.
Een eerste glimp van gemeentelijk ongemak over de stand van zaken was dinsdagavond te zien in de Auditcommissie van de gemeenteraad, waar Sieta Koet-Minis van Amersfoort 2014 zich afvroeg hoe de ontwikkelingen rond het dossier-Vahstal een plek zouden krijgen in de toekomstige financiële verantwoording. Staat er al in, was de reflex van wethouder van Financiën en Grondzaken Willem-Jan Stegeman en zijn ambtelijke expert, namelijk in de grondexploitatie voor bestaand stedelijk gebied. Hij zei het er niet bij, maar in de recentste publieksversie van dat document staat 7,1 miljoen euro gereserveerd voor de locaties Middelhoefseweg, Eemplein, Eemkwartier/Puntenburg, Oliemolenkwartier/De Nieuwe Stad en ‘Divers’. Op de vraag of dat voldoende is, komt het college nog terug.
Vahstal bouwde na lange onderhandelingen met de gemeente het Oppidium tegenover het Eemplein.
De prijs van uitstel in Vijfheerenlanden: 92 miljoen euro
Hoe hoog de rekening van een slepend conflict kan oplopen, ervaart de gemeente Vijfheerenlanden ten zuiden van Utrecht. Hier is de volhoudende ondernemer het bedrijf Niemans Beton in Vianen, dat in 1971 tekende voor de aankoop van grond van de overheid om uit te breiden. Maar Vianen twijfelde of het uitbreidingsplan van de betonpalenfabriek wel zou doorgaan en weigerde de grond te leveren; stel je voor dat de fabriek de kavel met winst zou doorverkopen.
Contractueel pleegde deze gemeente wanprestatie en na rechtszaken kreeg het bedrijf de grond in 1982 alsnog in handen. Er volgde een schadeclaim wegens de opgelopen vertraging van de uitbreiding. Vianen wikkelde de zaak niet af maar procedeerde door tot de Hoge Raad, verloor het ook daar en stribbelde vervolgens zoveel mogelijk tegen in de procedure om de schade vast te stellen. Hier ging het niet om arbitrage, zoals bij Vahstal, maar om civiele rechtspraak. De afloop voorspelt voor Amersfoort weinig goeds: Niemans heeft na een terugverwijzing door de Hoge Raad een vergoeding van 92 miljoen euro toegekend gekregen, waarvan 28,7 miljoen de oorspronkelijke schade is en de rest rente en kosten.
Het vonnis is door het gerechtshof in Den Haag direct uitvoerbaar verklaard. Vijfheerenlanden heeft 42 miljoen alvast betaald, ongeveer het bedrag dat na een eerdere uitspraak apart was gelegd. Met de resterende 50 miljoen mag het gemeentebestuur wachten op een bankgarantie van de tegenpartij. Vijfheerenlanden wil de gifbeker tot de laatste druppel ledigen en overweegt nog een keertje in cassatie te gaan bij de Hoge Raad. De gemeente is wel alvast onder verscherpt financieel toezicht van de provincie Utrecht gesteld.