De actiegroepen SGLA en Groen in Amersfoort wisten vanuit een vrijwel kansloze positie het project Westelijke Ontsluiting plat te leggen. Bewonderenswaardig knap gedaan, zo leert een reconstructie. Tegelijk geeft het reden tot zorg. Ook tegenmacht heeft een grens. Wordt die in Amersfoort overschreden?
Slim burgerverzet loont. Bewandel je de juiste strategische weg dan kan je vele jaren aan moeizame democratische besluitvorming ongedaan maken of naar je hand zetten.
Deze conclusie valt te trekken uit het debacle met het project Westelijke Ontsluiting (WO). Vorige maand liep de voortgang dermate vast dat verantwoordelijk wethouder Hans Buijtelaar (VVD) niks anders kon doen dan zijn biezen pakken. Vlot trekken wordt heel lastig en betekent waarschijnlijk dat het oorspronkelijke plan zodanig wordt uitgekleed dat de tegenstanders van dit stukje asfalt met veel bomenkap zich de overwinnaars kunnen voelen.
Het uit de SP gestapte raadslid Rob Molenkamp trok onlangs de conclusie dat hij buiten de raad meer kan bereiken dan in de raad. De coalitiepartijen sluiten volgens hem zo strak de gelederen, en het coalitieakkoord wordt zo heilig bevonden, dat actievoeren een stuk doeltreffender is. Molenkamp, een van de smaakmakers van de raad, voegt de daad bij de woord. Hij doet niet mee aan de volgende verkiezingen en gaat zich buiten de gemeenteraad inzetten voor het groenbehoud en de leefbaarheid.
Kansloze positie
Als je kijkt hoe effectief Groen in Amersfoort en de Samenwerkende Groeperingen Leefbaar Amersfoort (SGLA) opereren, kun je Molenkamp niet anders dan gelijk geven. Strategisch gezien is het indrukwekkend hoe beide actiegroepen vanuit een nagenoeg kansloze positie het plan voor de Westelijke Ontsluiting wisten te torpederen. Ze kregen in de raad luidkeels support van de oppositiepartijen Amersfoort2014, SP en lijst Molenkamp, maar uiteindelijk waren zij het toch die de verantwoordelijke wethouder het hoofd lieten buigen.
De eerste meesterzet in dit machtsspel kwam van Chris Mooiweer, de frontman van Groen In Amersfoort. Wat niet veel actievoerders doen, doet deze managementconsulent en ex-wethouder te Delft wel: tevens actief lid zijn van een grote, machtige coalitiepartij. Zijn partij D66 had zich al vele jaren eerder gecommitteerd aan de WO. Terug te draaien viel deze steun niet meer, maar Mooiweer zag vlak voor de verkiezingen van 2018 toch nog een mogelijkheid om de VVD-ambitie te laten stranden. Met als doel het voorkomen van bomenkap.
Chris Mooiweer is behalve frontman van Groen Amersfoort ook penningmeester van de Amersfoortse afdeling van D66. Ook maakt hij deel uit van het bestuur van de SGLA.
Drie jaar eerder was het project geraamd op 68 miljoen. De bouwmarkt bleef zich sindsdien herstellen, en ging weer hard op weg naar dezelfde omzetten en de dezelfde winstpercentages als voor de crisis. Met de ‘motie Mooiweer’ bedongen de Amersfoortse D66-leden dat het budget op 68 miljoen bleef staan. Op zich niet vreemd dat er een limiet aan een gemeente-uitgave wordt gesteld. Maar bij de ‘motie Mooiweer’ ging het niet om gemeentegeld. Er werd een verbod uitgevaardigd op het vragen van een aanvulling of indexatie uit de pot VERDER, geheel gevuld met geld van provincie en rijk. Zonder VERDER zou het vanaf de Stichtse Rotonde onaffe stukje ringweg met zijn onveilige spoorwegovergang sowieso niet glad getrokken kunnen worden. Van de destijds geraamde 68 miljoen zou 8 miljoen voor rekening van de stad komen. De rest betaalde VERDER.
Troef achter de hand
Bij de formatie voor de periode 2018 - 2022 waren de VVD en D66 opnieuw op elkaar aangewezen. Met de WO worstelend GroenLinks schoof uiteindelijk aan onder dezelfde voorwaarde als D66: hoe dan ook geen cent meer dan 68 miljoen.
Hans Buijtelaar had zich al zo velen jaren vastgebeten in dit dossier dat hij besloot om het er op te wagen. Met een troef achter de hand, zo bleek al snel. De nieuwe coalitie was bij wijze van spreken nog niet geïnstalleerd of hij kwam met een versobering van het oorspronkelijke plan. Met een besparing van 10 miljoen vielen de sterk gestegen aannemerstarieven op te vangen, stelde hij. Chris Mooiweer zette direct zijn actievoerderspet weer op. Veel te optimistisch begroot, waarschuwde hij. Dit ging de stad bezuren. Beter ten halve gekeerd dan ten hele gedwaald. Voorkom een debacle, stop de bomenkap, en verbeter alleen de veiligheid voor het fietsverkeer bij de spoorwegovergang.
Ook de fracties van D66 en GL reageerden vol ongeloof. Zij dwongen een second opinion af. Het ingenieursbureau dat voor het laagste bedrag had ingetekend, kreeg vijf werkdagen de tijd om deze complexe begroting onder de loep te nemen. ‘Realistisch’ luidde het oordeel. Die slag was voor Buijtelaar, maar hij moet beter hebben geweten. Later kwam boven water dat ook Arcadis een geheim gehouden raming had gemaakt. Dit toonaangevende advies- en ingenieursonderneming kwam naar verluidt uit op een bedrag van rond de 100 miljoen.
Legio zijn de voorbeelden van zwembaden, theaters, gemeentehuizen, metrolijnen en viaducten die halverwege met enorme kostenoverschrijdingen te maken kregen en die toch keurig zijn afgemaakt. Als het moet valt er altijd wel ergens extra geld te halen. Voor Buijtelaar was het zaak om zo snel mogelijk met de werkzaamheden te starten. Voor de tegenstanders was het de opgave om zo lang mogelijk te traineren. Alles wat bij de rechter aan te vechten viel, werd aangevochten. Aanvankelijk zonder succes. De afdeling bestuursrechtspraak van de Raad van State veegde op 24 januari 2018 alle argumenten tegen de WO van tafel. Dat waren er heel wat. Te weinig parkeerplaatsen voor de sportverenigingen, onevenredige aantasting van beschermd stadsgezicht, verstoring van de vliegroutes van vleermuizen…
Onjuistheden of leemtes
Inhoudelijk het meest ter zake was, dat er een gemeentelijke voorspelling uit 2014 niet was uitgekomen. Het verkeer op de Daan Fockemalaan/Barchman Wuytierslaan zou al vast gelopen moeten zijn, maar bleef als vanouds keurig doorstromen. Ergo: de noodzaak van de aanleg van de WO was gebaseerd op een onjuiste verkeersanalyse. De afdeling bestuursrecht van de Raad van State vond deze conclusie al te kort door de bocht. Als een verkeersmodel op de korte termijn niet uitkomt, wil dat niet zeggen dat dit op de langere termijn ook zo is. De groeispurt waar Amersfoort voor stond, moest nog beginnen.
,,In hetgeen is aangevoerd’’, aldus het vonnis, ,,ziet de Afdeling geen aanleiding voor het oordeel dat het verkeersmodel zodanige onjuistheden of leemtes bevat dat de raad zich bij de besluitvorming niet in redelijkheid op dit model had mogen baseren. Naar het oordeel van de Afdeling heeft de raad nut en noodzaak voor de WO voldoende zorgvuldig onderzocht. De betogen falen.’’
Groen in Amersfoort en de SGLA trekken gezamenlijk op. Chris Mooiweer is de nieuwkomer. Hij woont nog maar kort in Amersfoort. De SGLA wordt al decennialang geleid door de in de reguliere politiek teleurgesteld geraakte Peter de Langen. Samen met verwante belanghebbenden voerde De Langen al talrijke eerdere processen tegen de gemeente. Steeds met dezelfde insteek: stop de hoogbouw, behoud en versterk het groen in de stad. Zo keerde SGLA zich tegen de Hogewegzone, de inmiddels nagenoeg gerealiseerde woonwijk met het nieuwe zwembad Amerena. Ook daar werd alles wat er tegen ingebracht kon worden ingebracht: de financiële uitvoerbaarheid was onvoldoende onderbouwd, de luchtverontreiniging werd onaanvaardbaar, het verkeer ging niet goed doorstromen en - opmerkelijk in het huidige licht - hoogbouw was helemaal niet nodig gezien de overcapaciteit aan woningen in Amersfoort. In feite is de SGLA een radicale politieke partij. Met dit verschil: geen mandaat van kiezers en oppositie voeren in de rechtbank in plaats van de raadszaal.
Smoking gun
Terug naar de WO. Om bij een nieuw proces meer kans te maken, werd het zaak om aan te tonen dat het gehanteerde verkeersmodel wel degelijk onjuistheden of leemtes bevat. In januari 2020 dacht Groen in Amersfoort genoeg munitie te hebben vergaard met een eigen dataonderzoek. Smoking gun was de Bernardkazerne. De gemeente zou defensie tegengewerkt hebben bij de ambitie om de hoofdpoort naar de Utrechtseweg te verplaatsen. Dit omdat het een drastische vermindering van de vervoersbewegingen op de Barchman Wuytierslaan zou betekenen. Met die vermindering kon nut en noodzaak van de WO niet langer worden onderbouwd. ‘Geen verkeersmodel maar een leugenmodel’, riep Groen in Amersfoort ferm.
De hoofdingang van de Bernhardkazerne. Verplaatsing naar de Utrechtseweg kwam in 2011 aan de orde en bleek toen onhaalbaar.
Heel veel papierwerk en verhitte debatten verder bleef er heel weinig overeind van deze beschuldiging. WOB-onderzoek van de Stadsbron toonde slechts aan dat defensie in een conceptnotule over deze wens had gerept. Omdat het verplaatsen van de hoofdpoort in 2011 ook al was onderzocht en omdat de provincie daar als eigenaar van de Utrechtseweg toen niet aan wilde meewerken, besloot defensie zelf deze opmerking te schrappen. Wel kwam
iets anders boven tafel. Buijtelaar had twee kritische onderzoeksrapporten over de veiligheid van onder meer de fietsbrug in een la laten liggen. Een gevolg van de opgedrongen bezuiniging van 10 miljoen. Buijtelaar ging diep door het stof.
Mede vanwege de hoge toon die de oppositiepartijen in de raad aansloegen, ontstond er een beeldvorming die Buijtelaar blijvend zou beschadigen. Het deed er niet meer toe of hij de beschuldigingen kon weerleggen en dat de overgrote meerderheid van de raad achter hem bleef staan. Zijn integriteit was doeltreffend in twijfel getrokken. Wat hij verder nog aan oplossingen of compromissen voor de WO zou aandragen, in de ogen veel Amersfoorters zou hij altijd een sjoemelende en arrogante bestuurder blijven. Toen ook nog eens het aanbesteden was mislukt, kon hij niets anders dan aftreden. Een niet geringe overwinning voor de tegenstanders. Buijtelaar was de motor achter dit project.
Ruige dwergvleermuis
In de voortgang zat sowieso al de klad. De actievoerders deden succesvol een beroep op de wet natuurbescherming. De gemeente had naar het oordeel van de rechter niet zorgvuldig genoeg gekeken naar de belangen van de rosse vleermuis, de ruige dwergvleermuis, de ringslang, de hazelworm en de zandhagedis. Ook de dood van drie dassen kreeg de gemeente effectief voor de kiezen. De Regionale Uitvoeringsdienst van de provincie Utrecht werd in allerijl verzocht alle voorbereidende werkzaamheden voor de aanleg van de WO bij Amersfoort per direct stil te leggen. Recent werd opnieuw een stevige spaak in het wiel gestoken. De gemeente mag geen damwanden voor het verdiepte gedeelte van de WO plaatsen omdat de procedure voor de vergunningaanvraag niet helemaal goed is gevolgd.
SGLA en Groen in Amersfoort zetten hun kruistocht voort. Het laatste doelwit is de bebouwing van de Kop van Isselt. Met de gebruikelijke strategie van een schot juridische hagel is de eerste overwinning binnen. Het door de gemeenteraad aangenomen bestemmingsplan voor het Warner Jenkinson-perceel kan de papierversnipperaar in vanwege een foute toepassing van een milieuregel. Mooiweer had van te voren gewaarschuwd. ,,Als ik 3x tegen mijn zoontje zeg dat ie zijn veters moet strikken en hij doet dat niet, is het echt nog steeds zijn eigen schuld als ie op zijn gezicht valt,’’ zo twitterde hij.
Plat leggen als er niet geluisterd wordt en dan alsnog je eigen opvattingen verwezenlijkt zien te krijgen. Een strategie die zonneklaar blijkt uit de brief die volgde. De vernietiging van het bestemmingsplan moet gezien worden als een kans, zo schreven de actievoerders aan de raadsleden, ,,Kansen voor een langzaam-verkeerroute over het oude jaagpad langs de Eem. Kansen voor het behoud van het oudste fabriekscomplex van de stad, en hoe dat niet alleen zichtbaar kan blijven maar ook openbaar toegankelijk kan worden. Kansen voor een integrale visie op het gebied.’’
Er wordt een hand uitgestoken: ,,Waarom niet samenwerken met de raad, ontwikkelaars, bewoners en andere spelers in het gebied, zoals bij het proces van Elisabeth Groen? En waarom niet een geleidelijk ontwikkeltraject, waarin de oude fabriek organisch mee kan groeien met het grotere plangebied en vice versa?’’
Of Elisabeth Groen nu zo’n gelukkig voorbeeld is valt te betwijfelen. Omwonenden van het af te breken Elisabeth Ziekenhuis wisten met steun van de SGLA te bewerkstelligen dat dit terrein een stadspark werd. Maar de prijs was hoog. Voorstander D66 hielp het plan in 2010 aan een raadsmeerderheid door de VVD steun te beloven voor de verwezenlijking van … de Westelijke Ontsluiting.
De trias politica bestaat uit de wetgevende, de uitvoerende en de rechtsprekende macht. De ambtenarij en de media worden vaak gezien als de vierde en vijfde macht. In Amersfoort zijn de SGLA en Groen in Amersfoort belangrijke tegenmachten, mogelijk nog bepalender voor de politieke agenda dan de ambtenarij. Het is de vraag of je dat als een verrijking van de democratie moet zien of juist als een bedreiging. Voor beide opvattingen valt iets te zeggen. Enerzijds is het zorgelijk dat groeperingen zonder kiezersmandaat zo veel invloed kunnen uitoefenen. Anderzijds streven zij met wettelijke middelen doelen na waar niemand echt tegen kan zijn. Want wie wil dat nu niet: een knus, groen en overzichtelijk Amersfoort.