5 reacties

Ode aan Sjef Bode. Een eeuw Amersfoortse stadsliederen

door addy schuurman
26 maart 2023om 9:08u

Samenzang in Amersfoort

Op zaterdag 12 september 1936, om 5 uur ‘s middags kwam een grote menigte bijeen in het Plantsoen bij de Hellestraat om gezamenlijk liederen te zingen ter gelegenheid van de verloving van prinses Juliana en prins Bernhard. Speciaal voor de gelegenheid was een boekje gedrukt met de liederen die op het programma stonden: het Wilhelmus, Wien Neêrlands Bloed, Wilt heden nu treden, Een draaiersjongen (“in een blauw geruiten kiel”), en zelfs Limburg, mijn vaderland (“waar in ‘t bronsgroen eikenhout”) ontbrak niet. Oud-Hollandse meezingers, een beetje plechtstatig, ronduit nationalistisch. En wat vooral opviel: geen enkel lokaal lied dat de stad Amersfoort bezong.

Schermafbeelding 2023-03-23 om 20.54.38 klein.png

In onze tijd is er ook regelmatig een dergelijke samenzang, namelijk bij de afsluiting van het Smartlappenfestival op de Groenmarkt. Een boekje wordt uitgedeeld, zodat iedereen met volle borst kan meezingen met de bekende levensliederen (tijden veranderen!). Maar ook hier ontbreekt doorgaans een door iedereen meegezongen keistadlied. Een gemis?

Groeten aan Amersfoort

Er bestaan immers heel wat liederen die de stad, zijn monumenten en (iets minder) zijn inwoners bezingen. Vaak jubelend, soms nostalgisch, soms met de nodige humor. Zo’n 45 nummers hebben we gevonden. En we hebben zeker niet de pretentie hiermee een compleet overzicht te bieden.

Waar hebben we gezocht? Op het internet, waar vooral Youtube de nodige nummers te voorschijn toverde. In het artikel en in de lijst onderaan staan doorklikmogelijkheden, zodat iedereen direct de nummers kan beluisteren. Verder zijn er in de loop der jaren enkele CD’s met stadsliederen verschenen. De belangrijkste is Groeten aan Amersfoort. Een eerbetoon aan hen die zongen over de stad. Zeventien nummers zijn hier bijeengebracht, een bonte verzameling, een prachtige introductie. Ten slotte is de bibliotheek van Archief Eemland geraadpleegd, waar oude muziekstukken (inclusief bladmuziek) bewaard worden, beelden van Omroep Amersfoort zijn opgeslagen èn ook enkele DVD’s en CD’s voor de vergetelheid worden bewaard.

Gelegenheidsliederen

Laten we ons overzicht beginnen met een drietal echte keistadliederen. Liederen met een min-of-meer officiële status, gemaakt ter gelegenheid van het huwelijk van Juliana en Bernhard op 7 januari 1937 en voor de feesten ter gelegenheid van 700 respectievelijk 750 jaar stadsrechten.

Het Kei-lied ter gelegenheid van het huwelijk lijkt een nieuwe versie van een reeds bestaand Kei-lied, maar is ter gelegenheid aangevuld met twee, drie of vier strofen, dat is niet helemaal duidelijk. “De Kei, die hier uit Lippe kwam” is natuurlijk een verwijzing naar prins Bernhard. Omdat het zo’n oude versie is, is de tekst hieronder in z’n geheel afgedrukt. Helaas ontbreekt de muziek. Wellicht heeft een moderne componist inspiratie?

Keilied 1937 klein.JPG

In 1959 vierde de stad op grootse wijze 700 jaar stadsrechten en daar hoorde natuurlijk een feestlied bij. Ph. Rintel schreef een Amersfoortse tekst bij het bestaande lied ‘Toen de Hertog Jan’. Het refrein van het Amersfoortse lied was niet echt een hoogvlieger: “Burgers, zet u in voor de veste – Toont steeds uwe goede zin – Van Oost tot West, van Zuid tot Noord – Geen oord als Amersfoort.”

Wat tekst betreft heeft Jacques Verheijen voor het ‘Stadsfeestlied Amersfoort 750 jaar’ aanmerkelijk beter zijn best gedaan. Jacques heeft geprobeerd aan de stad recht te doen. De bekende straten en monumenten passeren de revue, en ook de uitbreidingswijken worden niet vergeten. Er is zelfs ruimte voor een kritische noot, over de stadsbron op de Hof (“Zo staat daar midden op je plein - Voor heel veel geld zo’n lullige blub-fontein - Die niet kan spuiten als het hoort - O ja, ook dát is typisch Amersfoort!”)

Op internet zijn van het nummer verschillende versies te beluisteren. Twee versies met het stadsdraaiorgel van Cees van Tuyl en Yvonne Ravenhorst (hier en hier te beluisteren) en twee versies met het Shantykoor Westenwind èn het smartlappenkoor Gedeelde Smart.

Overige gelegenheidsliederen

In 1937 vierde de stad het feit dat burgemeester Van Randwijck 25 jaar burgemeester van Amersfoort was. De populaire burgervader kreeg verschillende liederen aangeboden. Het Amersfoorts Mannenkoor bracht een smeekbede in het latijn (“Domine, salvum fac Consulem nostrum”; Heer, bescherm onzen Burgemeester). Van een kinderkoor zijn nog opnames bewaard gebleven, gemaakt voor de NCRV-radio vanaf de Hof. Het zijn wellicht de oudste geluidsfragmenten uit de keistad en daarom hier vermeldenswaard.

Levensliederen

Het levenslied is de afgelopen vijftig jaar een bloeiend genre geworden en daar hebben ook de Amersfoortse stadsliederen van geprofiteerd. Een wat ouder levenslied over de stad is het ‘Amersfoorts Volkslied’ van Willem van de Bedem. Een nummer waar de nostalgie van afdruipt.

Het levenslied kreeg een stevige impuls onder andere dankzij de piratenzenders in de jaren tachtig en het verschijnsel werd vervolgens in steeds bredere kringen geaccepteerd. In tal van steden schoten allerlei bont aangeklede groepjes (duo’s, koortjes) uit de grond, die in een kroeg, in een achterafzaaltje of in de huiskamer hun liederen repeteerden en enkele keren per jaar in de snel om zich heen grijpende smartlappenfestivals (in Amersfoort sinds 2001) naar buiten traden. In Amersfoort bekende gezelschappen zijn o.a. Joop en de Begonia’s, de Boa’s en Rozen en Gladiolen. De twee eerstgenoemden schrijven hun eigen repertoire, waaronder enkele evergreens, zoals Ik wil naar Amersfoort en de Varkensmarktblues (“Ik zwerf al vele jaren langs het donkere Smallepad, de Windsteeg is mijn woning”).

Sjef Bode and friends

Een speciale vorm van het levenslied is de carnavalskraker. Een lollig lied, maar ook wel met een dubbele bodem, waarin commentaar geleverd wordt op de samenleving; het lied als uitlaatklep. Hoogland heeft vanouds een rijke carnavalscultuur met een grote optocht (heeft het ook eigen carnavalsnummers?) In de binnenstad blijft het carnaval veelal beperkt tot kroegfeesten.

Wie van de Amersfoortse sfeer wil proeven kan terecht bij de filmpjes van Sjef Bode. Die figuur verzon leraar Rob Lampe voor een Buutree3dnerconcours in Hooglanderveen in de jaren tachtig. Een blauw pak, een pet met het stadswapen en Rob transformeerde als vanzelf in Sjef Bode, immer gewapend met een grote snor, een onverwoestbaar zonnig humeur en een luchtig-ironische houding. Met filmpjes voor de lokale Omroep Amersfoort probeerde hij de kloof tussen de stad en het stadhuis te verkleinen. En met de èchte stadhuisbode Arie Heimen nam hij verschillende (carnavals)nummers op.

DAC_2004.jpg

De Amersfoortse coöperatie (DAC). Persfoto in eigen beheer, 2004. Fotograaf: Draaiorgeltje.

Hiphop

Ten slotte staan we kort stil bij de hiphop of rap. Virtuoze poëzie op muziek, dat is rap. En daarmee heeft deze muziek het stadslied op een heel ander niveau gebracht. De teksten draaien niet langer om een nostalgische of verheerlijkende opsomming van straten en pleinen, maar het gaat er vooral om een hedendaags levensgevoel over te brengen. Over bijvoorbeeld het (uitgaans)leven in het moderne Amersfoort: “rocken de ochtend op sokken tot het onder de kots komt!” Zo drukte Rob de Mic zich uit in een kort maar krachtig statement.

Het is nog steeds wachten op een overzicht van de hiphop in Amersfoort (een eerste aanzet is hier te vinden). Dat is niet misplaatst omdat de stad met de groep De Amersfoortse Coöperatie (DAC) enige tijd een vooraanstaande positie in het Nederlands hiphop-wereldje bekleedde. Onderdeel van DAC waren rappers als Wudstik, Jiggy Djé en Diggy Dex, gevestigde namen in de muziekwereld. Met De Amersfoortse pracht (“Varen met je bootje door de Amersfoortse gracht en je zag de Amersfoortse kracht”) brachten ze een swingend loflied op de stad. Het nummer kwam op hun populaire CD DiDACtici terecht en vond daarmee als het enige hier genoemde Amersfoortse stadslied brede verspreiding over het hele land.

Een heel ander levensgevoel drukte - wat we zouden kunnen noemen - de undergroundrap uit (die bekend staat onder termen als gangstarap, streetrap of drillrap). In 2004 beschreef SBM Made met “Welkom in Amersfoort, de stad van criminelen en loverboys” (2004) de stad als het Chicago aan de Eem. DHC uit Den Haag reageerde: “Amersfoort boerengat”. Het zijn shockerende raps, met de bedoeling te shockeren. Maar is die bedoeling niet een van de pijlers van de popmuziek? Welke oudere heeft er vroeger niet luidkeels meegezongen met The Who (“I hope I die before I get old”), tot groot verdriet van hun ouders?

Kortom, de hiphop heeft het stadslied – in ieder geval in Amersfoort – in het domein van de popmuziek gebracht en de simpele rijmelarij vervangen door moderne straatpoëzie.

Amersfoortse identiteit

Er bestaat nog geen echt Amersfoort volkslied dat iedereen in de stad kan meezingen. Zo iets als Oh Oh Den Haag van Harrie Jekkers of Uterech mu stad van Herman Berkien. Hoe dat komt? Het is in ieder geval niet iets dat je kunt organiseren of voorschrijven.

Je kunt het wel stimuleren door bijvoorbeeld een sterke lokale omroep met een hoge kijkdichtheid. Een figuur als Sjef Bode – jarenlang prominent in beeld bij Omroep Amersfoort – zal dankzij zijn optreden op de lokale televisie nog vele jaren in de herinnering voortleven. Het versterken van de lokale identiteit en de sociale cohesie, dat is een essentiële functie van een regionale of stadsomroep.

Wat betreft die lokale identiteit, hoe kijken de liedjesmakers nu naar hun stad en wat zegt dat over de stad en zijn bewoners? Bij verreweg de meesten zijn er gevoelens van thuisvoelen en van nostalgie. De mooie plekjes in de stad passeren de revue. Toch missen de nummers iets. Het lukt zelden om die gevoelens concreet te maken voor een groot publiek. Daarvoor ontbreken naar mijn bescheiden idee twee belangrijke aspecten, die de liedjes van Jekkers en Berkien wel hebben. Ten eerste gemeenschappelijke ervaringen, O ja-momenten. En ten tweede een gezonde dosis zelfspot.

Wat zeggen namen als Van Oldenbarneveldt of Piet Mondriaan ons? Weinig tot niets. De Hof of de Muurhuizen zijn ook niet meer dan een een stapel dode stenen, die weinig speciaals meer oproept voor wie er regelmatig komt. Gelukkig zijn er talloze andere bijzondere oh ja-momenten die wel speciale gevoelens oproepen. Momenten die in het collectieve geheugen van de hedendaagse Amersfoorter staan gegrift en waarbij een rake observatie meteen begrip opwekt. Het smartlappenfestival en de samenzang op de Groenmarkt is al genoemd. Maar ook zoiets als Koningsdag 2019, en alle andere jaren met – in ieder geval in Liendert waar ik woon – een treurige kleedjesmarkt en ponyrijden voor de kinderen uit de buurt. Tot hele kleine straattaferelen: antiquair Henk van Ramselaar die schuin tegenover zijn zaak aan de Havik op een houten bank in het zonnetje koffie zit te drinken.

Typisch Amersfoort, dat zijn niet de stadsgezichten, maar dat zijn de mensen die er leven! Met hun dagelijkse sores, maar ook met de feesten die ze samen vieren.

Het overzicht

Hieronder staat een overzicht van de Amersfoortse stadsliederen. Uiteraard is het overzicht niet compleet. Wie aanvullingen heeft (carnavalsnummers uit Hoogland, club- en verenigingsliederen, etc.), graag onder het artikel vermelden, inclusief link naar een locatie.

De verschillende categorieën zijn alleen bedoeld om enige ordening in de liederen te aan te brengen. Ze zijn geen waardeoordeel.

Gelegenheidsliederen

Het Kei-lied (1937)
Locatie: Bibliotheek Archief Eemland
Ter gelegenheid van het huwelijk van prinses Juliana en prins Bernhard

Geen oord als Amersfoort (1959)
Locatie: Bibliotheek Archief Eemland
Tekst: Philia (Ph. Rintel), muziek: Floris van der Put (op de wijs van ‘Toen de Hertog Jan’)

Stadsfeestlied Amersfoort 750 Jaar
Locaties: hier, hier en hier
Tekst en muziek: Jacques Verheijen

Andere gelegenheidsliederen

Bij de opening der Spoorlijn Amersfoort - Kesteren door de Hollandsche IJzeren Spoorweg Maatschappij op 17 februari 1886.
Locatie: Historische Kring Leusden : verenigingsorgaan van de Historische Kring Leusden, jrg. 8, nr. 4 (1 dec. 1992), p. 89-90
Melodie: Op de wijze van "In naam van Oranje doe open de poort".

Domine, salvum fac Consulem nostrum (Heer, bescherm onzen Burgemeester)
Locatie: Bibliotheek Archief Eemland
Uitgevoerd door het Amersfoorts Mannenkoor ter gelegenheid van het zilveren jubileum van burgemeester Mr. J.C. Graaf van Randwijck (1912 - 29 augustus - 1937).

Jubileumlied van een kinderkoor
Locatie: Bibliotheek Archief Eemland
NCRV-opnames bij het 25-jarig ambtsjubileum van burgemeester J.C.graaf van Randwijck op 1 september 1937. Overgezet van een 78-toeren plaat naar CD.
De tekst van het lied en een verslag van de festiviteiten is hier te vinden

Het keistadlied (1972)
Locatie: Youtube
Tekst & muziek: Jacques Smulders
Van dit nummer verscheen een nieuwe versie

AVB 1907-1 klein.JPG 

Verenigingsliederen

A.V.B. Marsch: Aangeboden ter gelegenheid van het 25-jarig bestaan der Amersfoortsche Vrijwillige Brandweer door de Toneelvereeniging A.V.B (1907)
Locatie: Bibliotheek Archief Eemland

Eendracht maakt macht: een lied bij de banier van de Onderofficiersschermvereeniging 'Eendracht maakt macht' te Amersfoort
Locatie: Bibliotheek Archief Eemland

A.K.G. Lied
Locatie: Bibliotheek Archief Eemland
Tekst en muziek: L.S. Snoek. AKG=Amersfoorts Kunstenaars Gilde

Lied van de Huzaren van Boreel
Locatie: Bibliotheek Archief Eemland
Tekst en muziek: J.A. Reynhoudt.

Levensliederen

Willem van de Bedem, Amersfoorts volkslied
Locatie: hier

Joop en de begonia’ s, Ik wil naar Amersfoort
Te vinden op: Groeten aan Amersfoort. Een eerbetoon aan hen die zongen over de stad en hier

De Boa’s, Varkensmarktblues
Te vinden op: Groeten aan Amersfoort. Een eerbetoon aan hen die zongen over de stad

Impressies van het Amersfoorts Smartlappenfestival:
2015-2023, 2017 en 2018

Sjef Bode (en vrienden)

Sjef Bode en Jimmy Once, Mijn Stadje Mijn Schatje
Locatie: hier
Een ode aan de stad ter gelegenheid van Amersfoort Veilig (2005). Jimmy Once was pseudoniem van Corneel Einmahl, uitbater van Hotel Terminus bij het station.

Sjef en Chef, ´t Sasje
Te vinden op: Groeten aan Amersfoort. Een eerbetoon aan hen die zongen over de stad
Levenslied over het volksbuurtje

Stadhuisbodes en de Kermisklanten, Mijn Amersfoort
Te vinden op: Groeten aan Amersfoort. Een eerbetoon aan hen die zongen over de stad

Sjef en Chef, De Dikke Notulist
Locatie: hier

Sjef en Chef, Maak plezier, geen zorgen
Te vinden op: DVD Omroep Amersfoort opent haar archief : terugblik vanuit '99 (van 1.28.00 min tot 1.31.49) (te bekijken op Archief Eemland)

Sjef Bode klein.jpg

Sjef Bode

Singer-songwriters

Henk Keizer, Amersfoort
Locatie: hier en te vinden op: Groeten aan Amersfoort. Een eerbetoon aan hen die zongen over de stad
De première was bij de opening van het OLV-theater in 1988.

Werner Tolsma, Grachtenlied
Locatie: hier (vanaf 6.33 min.)
In het kader van 750 jaar Amersfoort

Bas Bons, Stadslied Amersfoort
Locatie: hier
De premiere van zijn theatervoorstelling 'Wakker'

The Bald en The Beautiful, Ik ben een Amersfoortse kei
Te vinden op: Groeten aan Amersfoort. Een eerbetoon aan hen die zongen over de stad

Jan Rot, Afscheid van burgemeester Albertine van Vliet
Locatie: hier (vanaf circa 7.30 min).
Lied van zanger Jan Rot over zijn ouders en grootouders die uit Amersfoort kwamen, overgaand in afscheidswoorden voor de burgemeester

‘Klassieke’ muziekstukken

Het Regiment de Huzaren van Boreel, De Stad Amersfoort
Locatie: Archief Eemland en hier (tijdens reünie in 2006)
Muziek: J.A. Reijnhoudt, kapelmeester trompetterkorps Huzaren van Boreel. Tekst: Luitenant kolonel F. Rouffaer, commandant Regiment Huzaren van Boreel.
Mars op 17 juli 1954 aangeboden aan burgemeester Molendijk van Amersfoort

Orim un Tern, Historisch Amersfoort
Te vinden op: Groeten aan Amersfoort. Een eerbetoon aan hen die zongen over de stad
Joods treurlied voor de slachtoffers van de Holocaust

Hanna Dijkstra, stad van goud
Te vinden op: Groeten aan Amersfoort. Een eerbetoon aan hen die zongen over de stad

Marjolein en het La Mamaorkest, Schaamte
Te vinden op: Groeten aan Amersfoort. Een eerbetoon aan hen die zongen over de stad
Een passielied?

De Familie van Harte, Mijn mooie stad
Te vinden op: Groeten aan Amersfoort. Een eerbetoon aan hen die zongen over de stad
Amersfoortse tekst op ‘Het Dorp’ van Wim Sonneveld

Adriaan Plantinga, Amersfoort
Locatie: hier

Protestsongs

Tristan Keuris, Stadsopera O Johnny Hus, Weg met de weg
Te vinden op: Groeten aan Amersfoort. Een eerbetoon aan hen die zongen over de stad
Tegen het plan Rooimans (1970)

Henny Voskuilen en Joost Nieuwenburg, Centrumplan
Te vinden op: Groeten aan Amersfoort. Een eerbetoon aan hen die zongen over de stad
Amersfoortse tekst op muziek van ‘Toe maar jongens, de beuk erin’ van Robert Long

Marja en Bert van den Tweel & Sylvia Kuit, Amper de hielen gelicht
Locatie: hier
Tegen Amersfoort Groeistad.
Amersfoortse tekst op muziek van ‘Zuid-Afrika’ van Karin Bloemen

Hip Hop – Rap

Haker, De Amersfoortse Kei
Te vinden op: Groeten aan Amersfoort. Een eerbetoon aan hen die zongen over de stad

Sjors Fröhlich en Peter Plaisier, Kijk eens om je heen
Te vinden op: Archief Eemland en Groeten aan Amersfoort. Een eerbetoon aan hen die zongen over de stad
Uitgebracht op initiatief van de stuurgroep ‘Amersfoort beter op de kaart’ (1997). Een propagandanummer om ondernemers en bewoners naar de stad te lokken

DAC, De Amersfoortse pracht
Locatie: hier (leuke clip, maar ingekorte versie) en hier (versie van de CD DiDACtici)

Rob de Mic, Amersfoort
Locatie: hier

Rapagraf – Amersfoort 750 jaar
Locatie: hier
Tekst: Jacques Verheijen, muziek: Dj Juicy

De Dode Dichters, Amersfoortse sfeer
Te vinden op: Groeten aan Amersfoort. Een eerbetoon aan hen die zongen over de stad
Oproep om te gaan stemmen, gaat niet echt over Amersfoort

Underground-rap

SBM Made – welkom in Amersfoort
Locatie: hier

DHC (=Den Haag Connection), Amersfoort in de grond geboord (SBM diss)
Locatie: hier

Amersfoort Roleplay, underground clips
Locatie: hier

Feest 2009-1 klein.JPG
Schoolliederen

Prismacollege
Locatie: hier

Ren Door De Poort (Amersfoorts Jongerenstadslied)
Locatie: hier
Tekst & muziek: Menno Wiegeraad

Feest
Locatie: Archief Eemland
Tekst & Muziek: Thijs Borsten
lied ter gelegenheid van het 750 jarig bestaan van Amersfoort (2009)

bijsluiter

Dit artikel is geschreven door Addy Schuurman, in nauw overleg en met bijzondere hulp van Rob Lampe.

(maak u bekend met uw volledige naam)

opmerkingen

Steun de Stadsbron!

U steunt ons met een gift via IDeal al met een bedrag vanaf 2 euro per artikel.

Draag bij!