Voorlopig prijkt het nog op de website van de gemeente: “Amersfoort wil een ‘Smart City’ zijn”. De afgelopen zes jaar onderzocht de gemeente het allemaal: slimme lantaarnpalen, wifi-tracking en het voorspellen van gedrag met algoritmes. Maar het kwam niet van de grond. Vorig jaar kwam er een einde aan het programma Amersfoort Smart City, en maakte de gemeente de balans op.
De Stadsbron sprak met Janette van Dijk, tot voor kort projectmanager Smart City bij de gemeente. Waarom kregen zoveel pilots geen vervolg? Is de gemeente niet toch gevallen voor de druk om nieuwe technologie in te zetten? En wil Amersfoort eigenlijk nog wel een smart city zijn?
Voorop lopen
De populaire term ‘smart city’ dook voor het eerst op in de conceptbegroting van 2014. ‘Samen met de stad’, wilde de gemeente onder die naam ‘innoveren met nieuwe technologie’. Enkele pilots volgden, maar een visie kwam er pas met het plan van aanpak voor het Smart City-programma in 2017. “Amersfoort wil voorop lopen als ‘één van dé Smart Cities in Nederland”, stond er op de voorpagina.
Volgens het plan volstond een traditionele aanpak bij maatschappelijke vraagstukken niet altijd meer. Daarom wilde de gemeente een ‘living lab’ creëren; een omgeving waarin de gemeente, samen met inwoners, bedrijven en kennisinstellingen, kon experimenteren met technologie. Als kanttekening stond er in het collegebesluit wel bij dat dit “niet [mag] betekenen dat daarmee iedereen proefkonijn wordt”.
Slimme lantaarnpalen
“'Wat betekenen die nieuwe digitale ontwikkelingen en technologie nou voor Amersfoort?” Voor die vraag werd in 2016 budget vrijgemaakt, vertelt Janette van Dijk over haar start bij de gemeente. De aanpak moest nog vorm krijgen, toen een vraag voor proefprojecten ontstond, zegt Van Dijk. “Een heel groot project diende zich al snel aan, dat waren de slimme lantaarnpalen.”
Van Dijk verwijst naar Eindhoven, naar ‘living lab’ Stratumseind. In deze bekende kroegstraat werd een tijd geëxperimenteerd met technologie die de veiligheid moest vergroten: microfoons, ‘slimme’ camera’s die bezoekers kunnen ‘tellen’, en lantaarnpalen met regelbare verlichting. Amersfoort wilde een vergelijkbaar netwerk van lantaarnpalen met internetaansluiting, waar sensoren op aangesloten kunnen worden: een ‘Smart City-platform’.
‘Essentieel’ voor een smart city, was zo'n netwerk. Want, stond in het plan van aanpak uit 2017: “Dit maakt het verzamelen en versturen van data mogelijk”. In 2017 en 2018 onderzocht de gemeente de mogelijkheden. “Daar hebben we echt veel tijd en ook relatief veel van ons budget in gestoken om dat serieus te onderzoeken”, stelt Van Dijk.
Ondanks het belang van het netwerk, blies de gemeente het project uiteindelijk af. De kosten en risico’s bleken te groot. “De inkomsten waren heel onzeker”, zegt Van Dijk over de potentiële inkomstenbron, bijvoorbeeld met het verhuur van 5G-ophangpunten, of advertenties. “Daar hadden we geen beeld van. Het was op dat moment niet goed uit te leggen. En achteraf denk ik dat het een goede beslissing is geweest”, besluit Van Dijk over het beëindigen van het project. “Volgens mij is het verder in het land ook niet heel erg aangeslagen.”
Technology push
Het is één van een reeks pilots en verkenningen die de gemeente door de jaren heen deed in het kader van smart city, en uiteindelijk strandden. Soms ging het om een klein onderzoek, af en toe was het een groter project met een langere looptijd. Ruim over de helft van het totaal kreeg geen vervolg.
Meerdere malen liep de gemeente tegen privacybezwaren aan, zoals bij de zoektocht naar het in kaart brengen van loopstromen, bijvoorbeeld om te zien hoe mensen van het station naar de binnenstad lopen. Een manier om dat te doen is door het wifi-signaal van mobieltjes te volgen, het zogeheten wifi-tracking. Van Dijk: “Wij werden op een bepaald moment benaderd door een bedrijf dat zei: ‘Wij hebben data van passanten’. Die bleken afkomstig van een mobiele provider. Toen hebben wij gezegd: dat mag volgens de AVG niet, en we willen die grens ook helemaal niet opzoeken.”
De gemeente Enschede besloot wél wifi-tracking in te zetten, en kreeg uiteindelijk een boete van 600.000 euro, omdat burgers zonder noodzaak werden gevolgd. De gemeente Amersfoort stopte met zaken doen met een bedrijf dat data verzamelde met wifi-tracking, toen de Functionaris Gegevensbescherming van de gemeente aandrong op het verbreken van het contract, vertelt Van Dijk.
De meerwaarde van slimme techniek aantonen bleek ook niet altijd eenvoudig. Zo maakte het onderwijs een tijdje gebruik van een algoritme om vroegtijdig schoolverlaten te voorspellen. Het algoritme stelde op basis van verzuim een lijst op met voorgestelde huisbezoeken. “Gerangschikt op grootste kans op vroegtijdig schoolverlaten. Met de suggestie: als je tijd hebt voor tien huisbezoeken, neem dan de bovenste tien”, zegt Van Dijk. In de praktijk werd er onvoldoende gebruik van gemaakt. En het gebruik van een voorspellend algoritme had volgens Van Dijk ook een negatief effect op het gebruik. “Op den duur werd gezegd: wordt er gebruikgemaakt van een voorspelling of algoritme? Laat dan maar zitten, dan doen we het niet.”
Bestuurlijke stukken laten zien dat de ingeschatte risico's van het programma in de loop der jaren veranderden. In het plan van aanpak in 2017 ging het nog over gemiste kansen als de gemeente de techniek links laat liggen, in 2019 werd het risico van ‘technology-push’ genoemd. Technology-push doet zich voor als bedrijven technologie ontwikkelen zonder dat er vraag naar is, met als gevolg dat de ontwikkelaar van het product meer moeite moet doen om het product te verkopen.
In een raadsinformatiebrief van dit jaar staat dat de gemeente digitalisering als hulpmiddel ziet, en niet als een doel op zich. Is dit inzicht in de loop der jaren opgedaan? Van Dijk: “Nou aan het begin was die technology-push toch wel aanwezig. Het was toen vooral de vraag: kunnen we hier iets mee? Hoe kan het bijdragen? Er stond nog weinig vraag vanuit de organisatie en de stad tegenover.” Die vraag vanuit de stad werd wel steeds concreter, zegt Van Dijk. Zo ontstond een verschuiving in aanpak. “Meer vraaggedreven, en aansluitend bij de behoefte van de stad.”
Die verschuiving in aanpak is bijvoorbeeld te zien bij een project met telcamera's bij de Kamperbinnenpoort. Om het effect van de herinrichting van de Kamp op de doorstroom van winkelend publiek te meten, wil de gemeente voor en na de verbouwing passanten tellen bij de Kamperbinnenpoort. Handmatig tellen is arbeidsintensief, en er bestaat een geautomatiseerd alternatief dat eerder al in Nijmegen is ingezet. Bij dit project werd ook voor het eerst een burgerpanel om advies gevraagd; het panel dat inmiddels is geformaliseerd in de Klankbordgroep Digitalisering & Ethiek.
Digitale Stad
Dat Amersfoort een smart city wil zijn, dat blijft op de website staan tot er een visie komt op de Digitale Stad, de nieuwe titel waar de gemeente nu de voorkeur aan geeft als het gaat om digitalisering in de stad. Die visie komt er volgens Van Dijk eind dit jaar.
Het doel om een smart city te zijn laat de gemeente dus achter zich. Hebben alle inspanningen voor de projecten die geen vervolg kregen dan wel iets opgeleverd? Volgens Van Dijk wel: “Het heeft voor de gemeentelijke organisatie kennis en competentie opgeleverd. We weten wat de technische mogelijkheden zijn, bijvoorbeeld van sensoren. En we weten goed met welke wetgeving we rekening moeten houden.”
“En het werken met data heeft ook aandachtspunten op het gebied van privacy, informatiebeveiliging en ethiek”, noemt Van Dijk als een les uit het programma. “Organiseer je processen zo dat je aandacht hebt voor die aspecten”, voegt Van Dijk toe. In het gesprek verwijst Van Dijk meer dan eens naar de klankbordgroep, waar Van Dijk nog steeds contactpersoon voor is. “Voor inwoners is het heel waardevol als we ons niet alleen afvragen of het technisch kan en mag, maar ook of we het wel willen.”